ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

نامها و القاب سوره حمد. 71

سبعاً من المثانی.. 72

وجه نامگذاری سوره حمد. 73

اختصاص حمد به خداوند سبحان. 73

شناخت حمد الهی رمز تعالی انسان. 75

احسن الحدیث بودن قرآن. 77

مهیمن بودن قرآن. 80

ام الکتاب بودن قرآن. 83

تبیین معارف قرآنی به تناسب ظرفیت افراد. 87

قول فصل بودن قرآن. 88

تازگی و جاودانگی.. 91

· بخش اول. 95

· فصل اول. 96

1. مفهوم لغوی «تحریف» 97

استشهادات بر معنای لغوی تحریف... 98

2. مفهوم اصطلاحی تحریف... 100

مفهوم تحریف در قرآن. 100

اقسام تحریف... 104

الف. تحریف معنوی.. 105

اِخبار علی علیه السلام از وقوع تحریف معنوی.. 107

پنج نمونه از تحریف معنوی آیات قرآن. 109

1. آیه لیلة المبیت... 109

شأن نزول آیه. 109

ص: 6

تقریب استدلال. 110

2. آیة اطاعت از اولوا الامر. 111

تقریب استدلال. 112

اشکالات نگارنده بر فخر رازی.. 112

3. آیة مودّت... 114

تقریب استدلال. 114

4. آیة اطعام. 117

شان نزول آیه. 117

تقریب استدلال. 118

5. آیة ولایت... 119

تقریب استدلال. 119

پاسخ به یک ایراد. 120

ب. تحریف لفظی.. 122

یک موضوع مسلّم تاریخی.. 122

1. تحریف در قرائت... 122

عدم تواتر قرائات... 123

نمونه هایی از تحریف در قرائت... 126

ثمرة اختلاف در قرائت... 127

2. تحریف در حروف قرآن. 127

حروف قرآن و معانی بلند آن. 127

دو نمونة تحریف در حروف قرآن. 128

3. تحریف در کلمات قرآن. 130

نمونه تحریف در کلمات قرآن. 130

ص: 7

4. تحریف در آیات... 131

تحریف « بسم الله الرحمن الرحیم» 131

اختلاف نظر در میان علمای اهل سنّت... 132

موقعیت « بسم الله الرحمن الرحیم» 133

طایفة نخست... 133

نتیجه تحقیق در بسم الله الرحمن الرحیم. 134

5. تحریف در سور قرآن. 138

6. تحریف به زیاده 139

7. تحریف به نقیصه. 140

8. تحریف به نسخ تلاوت در قرآن. 141

نمونة نسخ تلاوت در قرآن. 141

فساد قول به نسخ تلاوت... 141

حاصل کلام در اقسام تحریف... 143

· فصل دوم. 145

بزرگان شیعه و نفی تحریف... 146

1. شیخ صدوق و نفی تحریف (متوفای 381 ه- .ق) 146

2. شیخ مفید و نفی تحریف (متوفای 413 ه- .ق) 147

تهمتی بزرگ به شیخ مفید. 147

تحریف نمودن کلام شیخ مفید. 148

کلام شیخ مفید در مقالات... 148

تحریف کلام شیخ مفید. 149

3. سید مرتضی و نفی تحریف (متوفای 436 ه- . ق) 149

4. شیخ طوسی و نفی تحریف (متوفای 461ه- .ق) 151

ص: 8

5. علامة طبرسی و نفی تحریف ( متوفای 548 ه- . ق) 152

6. سید ابن طاووس و نفی تحریف (متوفای 664 ه- . ق) 153

7. علامه حلّی ونفی تحریف (متوفای726 ه- .ق) 153

8. محقق کرکی و نفی تحریف ( متوفای 940 ه- .ق ) 154

9. ملا فتح الله کاشانی و نفی تحریف ( متوفای 988 ه- . ق) 154

10. مقدس اردبیلی و نفی تحریف ( متوفای 993 ه- .ق) 155

اتهام تحریف به مقدس اردبیلی.. 155

دفع اتهام از مقدس اردبیلی.. 156

11. شیخ بهائی و نفی تحریف (متوفای 1030 ه- .ق ) 157

12. سید نورالله تستری و نفی تحریف (متوفای 1019- ه. ق) 158

13. ملامحسن فیض کاشانی و نفی تحریف( متوفای 1090ه- .ق) 158

تهمتی آشکار به فیض کاشانی.. 160

الفصل السابع، الکاشانی وتحریف القرآن: 160

پاسخ از اتهامات ناروا به فیض.... 162

14. شیخ حرعاملی ونفی تحریف (متوفای 1104 ه- .ق) 163

15. سید علی خان مدنی و نفی تحریف (متوفای 1120 ه- .ق) 163

16. صاحب مفتاح الکرامه و نفی تحریف (متوفای 1226 ه- .ق) 164

17. شیخ جعفرکاشف الغطا و نفی تحریف (متوفای 1228 ه- .ق) 164

18. سید محمد طباطبائی و نفی تحریف(متوفای 1242ه- .ق) 166

19. آیت الله کوه کمری و نفی تحریف (متوفای 1299 ه- .ق) 167

20. محمد حسن آشتیانی و نفی تحریف ( متوفای 1319 ه- .ق) 167

21. محمد حسن مقامی و نفی تحریف ( متوفای 1351ه- .ق ) 168

ص: 9

22. علامه بلاغی و نفی تحریف ( متوفای 1352 ه- .ق) 168

23. محسن امین عاملی و نفی تحریف ( متوفای 1371 ه- .ق) 170

24. محمد حسین کاشف الغطا ونفی تحریف(متوفای 1373 ه- .ق) 171

25. علامه امینی و نفی تحریف ( متوفای 1379 ه- .ق) 171

26. آیت الله بروجردی و نفی تحریف ( متوفای 1380 ه- .ق) 172

27. سید شرف الدین عاملی ونفی تحریف (متوفای 1381 ه- .ق) 173

28. علامه طباطبائی و نفی تحریف (متوفای 1402ه- .ق) 174

29. امام خمینی و نفی تحریف (متوفای 1409 ه- .ق) 175

30. آیت الله خوئی و نفی تحریف (متوفای 1413 ه- .ق) 178

31. آیت الله گلپایگانی و نفی تحریف (متوفای 1414 ق) 178

تهمتی بی اساس به کلینی.. 179

مرحلة اول؛ ذکر سه روایت و مدلول هر یک ازآنها 179

مرحلة دوم؛ ابواب طرح این احادیث... 181

مرحلة سوم؛ شناخت مبنای کلینی درکافی.. 182

نتیجة مبنای کلینی درکتاب کافی.. 183

مرحله چهارم؛ کلینی و نفی تحریف از قرآن. 184

حاصل اقوال صاحب نظران در نفی تحریف... 189

الف. سقوط قرآن از حجیّت... 189

ب. اعتبار یقین در مسائل اعتقادی.. 189

ج. محال عادی تحریف در قرآن. 190

د. مخالفت با ضرورت دین و معجزة نبوت... 190

ه. عرضة اختلاف اخبار بر قرآن. 191

ص: 10

و. متواتر بودن قرآن. 191

ز. قرائت، تعلیم وحفظ قرآن. 191

ح. حدیث ثقلین.. 192

ت. استناد به آیات قرآن. 192

ی. اجماع مسلمانان. 192

ک. تأویل بردن اخبار تحریف... 193

م. نماز شیعه. 193

· فصل سوم. 194

بزرگان اهل سنت و تنزیه شیعه. 195

1. ابوالحسن اشعری و تنزیه شیعه (متوفای 330 ه- .ق) 195

2. زرقانی و تنزیه شیعه. 195

3.دکتر عبدالصبور شاهین و تنزیه شیعه. 196

4. رحمت الله هندی وتنزیه شیعه. 196

5. سیوطی و تنزیه شیعه. 197

6. دکتر درّاز و تنزیه شیعه. 197

7. دکتر تیجانی و تنزیه شیعه. 198

8. دکتر حنفی داود و تنزیه شیعه. 199

9. استاد محمد مدنی و تنزیه شیعه. 199

10. زرکشی و تنزیه شیعه. 200

1. ابو علی جبائی و تهمت به شیعه. 201

جواب ارزنده سید ابن طاووس... 201

2. ابن حزم ظاهری و تهمت به شیعه (متوفای 456ه- .ق) 203

جواب حلی و نقضی به ابن حزم. 203

ص: 11

3. عبدالرحیم ابن الخیاط و تهمت به شیعه. 204

پاسخ از این اتهام به شیعه. 204

4. قاضی عبدالجبار و تهمت به شیعه. 205

نقد و دفع این اتهام. 205

5. استاد رافعی و تهمت به شیعه. 206

جواب از اتهام رافعی به شیعه. 206

6. دبستان المذاهب و تهمت به شیعه. 207

موضع بزرگان شیعه در باب کتاب دبستان المذاهب... 208

· بخش دوم. 210

· فصل چهارم. 211

دیدگاه اهل سنت در باب تحریف قرآن. 212

اهل سنّت و اخبار تحریف... 213

طایفه اول و نامعلوم بودن رأیشان. 213

طایفه دوم و رد و تاویل اخبار تحریف... 214

اهل سنت و رد اخبار تحریف... 214

حاصل کلام در رد اخبار تحریف... 219

تاملّی در کلام فخر رازی.. 219

اهل سنت و تأویل اخبار تحریف... 220

1. حمل بر تفسیر. 220

2. حمل بر سنت وحدیث نبوی.. 221

3. حمل بر حدیث قدسی.. 221

4. حمل بر دعا 222

· فصل پنجم. 223

ص: 12

طایقه سوم اهل سنت و تحریف قرآن. 224

«حشویه»اهل سنت چه کسانی هستند.؟. 224

1. ابن جزیّ کلبی و تحریف قرآن. 225

2. الخطیب الشربینی و تحریف قرآن. 226

3. عبدالوهاب شعرانی وتحریف قرآن. 227

4.سفیان ثوری وتحریف قرآن. 227

5. ابوبکر انبازی و تحریف قرآن. 227

6. ابن الخطیب وتحریف قرآن. 228

7. ابن حزم اندلسی و تحریف قرآن. 232

8. محیی الدین ابن عربی و تحریف قرآن. 233

9. وهب بن سفیان،ابن جریر طبری،طحاوی و تحریف قرآن. 233

نمونه هایی از تحریف حشویه اهل سنت... 234

1. زیادی بودن سوره معوّدتین.. 235

2. کم نمودن دو سورة حفد و خلع از قرآن. 235

3. نقصان از سورة احزاب... 237

4. نقصان از سوره برائت... 238

5. آیة رجم. 240

6. آیة جهاد. 242

7. آیة رغبت... 242

8. آیة فراش... 243

9 . دو آیه ای که بُز آن دو را خورد. 244

10. آیة محافظت بر صلوات ( نمازها) 245

11. سوره ای به بلندی برائت و همانند مسبحات... 246

ص: 13

12. آیة صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله در مصحف عایشه. 248

13. آیة بلاغ. 249

14 . تحریف قرآن با کشته شدن حاملان آن. 250

15 . دو آیه که از مصحف ساقط شد. 250

16 . عدد حروف قرآن کریم به شمارش عمر. 252

17. آیة ان الله اصطفی من آل محمد صلی الله علیه و آله ..... 253

18. آیة ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله ..... 254

19. آیة کفی الله المومنین القتال. 255

20. آیة حمیت... 256

خلاصة پاسخ های نگارنده به روایات... 258

· بخش سوم. 262

· فصل ششم. 263

جمع آوری قرآن زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و عدم تحریف... 264

الف. اهتمام و عدم سهل انگاری پیامبر صلی الله علیه و آله ..... 264

ب. علی بن ابیطالب علیه السلام و جمع آوری قرآن. 265

ج. صحابه و گردآوری قرآن زمان پیامبر صلی الله علیه و آله ..... 267

د. اقوال علما و گردآوری قرآن زمان پیامبر صلی الله علیه و آله ..... 268

خلفا وعدم تحریف قرآن. 271

ابوبکر و عمر و عدم تحریف قرآن. 271

1. شواهد تاریخی.. 272

اخرج ابن ابی داود: 272

مقصود از جمع آوری ابوبکر. 272

2. برهان عقلی.. 274

ص: 14

الف. تحریف سهوی و قهری.. 274

ب. تحریف عمدی در آیات غیر سیاسی.. 275

ج. تحریف عمدی در آیات سیاسی.. 277

3. برهان نقلی (حدیث ثقلین) 278

عثمان و عدم تحریف قرآن. 279

الف. اعتراض اصحاب... 279

ب، نداشتن انگیزه برای تحریف... 280

ج. خلافت عثمان و عدم تحریف آیات سیاسی.. 280

د. سکوت علی علیه السلام ، دلیل بر عدم تحریف قرآن از سوی عثمان. 281

ه- . قاتلان عثمان و عدم تحریف قرآن از سوی او. 281

و. توحید مصاحف و عدم تحریف قرآن از سوی.. 282

حاصل کلام. 283

دوران بنی امیه و عدم تحریف قرآن. 283

وجوه نقد پندار تحریف از سوی حجّاج.. 284

حاصل کلام درفصل ششم. 286

· فصل هفتم. 288

ادلّة نفی تحریف از قرآن. 289

دلیل نخست؛ دلائل عقلی.. 291

الف. استحالة نقض غرض.... 291

ب. قبح عقاب بلا بیان. 292

مقدمة نخست... 292

مقدمة دوم. 293

نتیجه. 293

ص: 15

ج. ملازمة اعجاز با عدم تحریف... 294

دلیل دوم؛ آیات قرآنی.. 296

الف. آیات تحدِی.. 297

تعریف و تقریر تحدی.. 297

اقسام تحدی در قرآن. 298

فعلیت آیات تحدِی.. 299

تحدِی به سوره نه تحدی به آیات... 300

ب. آیة عزّت... 300

1. صفت «عزیز» 301

2. صفت «لایاتیه الباطل» 302

نفی باطل و اعجاز اخبار غیبی قرآن. 305

سخن زمخشری در ذیل آیة شریفه. 306

رمز نفوذ ناپذیری قرآن. 307

3. صفت «تنزیل من حکیم حمید» 308

معنای باطل نزد قائلان به تحریف... 309

ج. آیة حفظ.. 309

تأکیدات فراوان در آیه. 310

تحقیق درآیة حفظ.. 310

متعلَّق محافظت ونگهداری.. 311

مقصود از ذکر در آیه حفظ.. 313

عدم حفاظت از تورات و حفظ قرآن. 314

خدا بهترین حافظ و نگهبان. 315

«ذکر»؛ صفت فعلی یا صفت ذاتی؟. 316

ص: 16

حفظ بی مانند قرآن در کتب آسمانی.. 318

آخرین اشکال به آیة حفظ.. 319

نقد آیت الله جوادی آملی بر آیت الله العظمی خوئی(ره) 320

مناقشه در سخن آیت الله جوادی آملی.. 322

خلاصه و جمع بندی.. 324

د. آیة رصد (نگهبانان) الهی.. 325

ه. آیات صفات قرآن. 327

تقریب استدلال. 327

و.آیات هدایت... 328

تقریب استدلال. 329

دلیل سوم؛ سنت (احادیث پیامبر واهل بیت علیهم السلام ) 329

الف. نهج البلاغه و نفی تحریف... 330

ب. حدیث متواتر ثقلین.. 332

تقریب استدلال به حدیث ثقلین.. 332

نتیجة حدیث ثقلین.. 333

نکاتی پیرامون حدیث متواتر ثقلین.. 333

ج. حدیث متواترغدیر. 336

تقریب استدلال به حدیث غدیر. 336

د. احادیث متواتر عرض برکتاب... 337

قرآن ملاک سنجش احادیث... 340

ز. اخبار فضائل و خواص سوره ها 341

ه. احادیث ثواب قرائت سوره درنماز وغیرآن. 342

و. اخبار استعاذه به قرآن درفتنه ها 343

ص: 17

ز. روایات قرائت سورة کامل در نماز. 344

ح. احادیث تاکید کننده قرآن موجود به قرآن منزل. 345

ط. احادیث تمسک امامان: به قرآن. 347

تواتر قرآن. 348

فرق اجماع و تواتر. 349

دلیل چهارم؛ اجماع عالمان هر زمان. 350

نکاتی پیرامون اجماع. 351

حاصل کلام. 352

· فصل هشتم. 353

ادلة طرفدران تحریف قرآن. 354

1. تحریف تورات و انجیل و تحریف قرآن. 354

دلیل قرآنی.. 354

دلیل روائی.. 354

تقریب استدلال. 355

جواب وردّ استدلال. 355

دو مؤید برای وجه ششم. 358

حاصل کلام. 359

2. جمع آوری قرآن وتحریف آن. 360

توقف تقریب استدلال برتمامیت دومقدمه. 360

جواب ونقد از شبهه دوم. 362

نقد روایات جمع آوری قرآن. 371

1. تناقض وتضاد در روایات مربوط به جمع آوری قرآن. 371

2. اخبار جمع آوری وعدم تواتر اجمالی.. 375

ص: 18

3. تعارض روایات تدوین با اخبار دیگر. 375

نمونه هایی از روایات تدوین در عهدنبی صلی الله علیه و آله ..... 376

حاصل بحث تعارض اخبار تدوین.. 378

4. تعارض اخبار جمع آوری با قرآن. 379

الف. تعبیر به سوره در قرآن. 380

ب. معنای تحدی قرآن. 380

ج. تعبیر به کتاب در قرآن. 380

د. تعبیر به کتاب در حدیث ثقلین.. 381

5. تعارض اخبار تدوین با حکم عقل.. 381

ج. پاداش حفظ و قرائت قرآن. 384

6. ضرورت تواتر قرآن و مخالفت روایات... 385

7. استلزام اخبار تدوین با تحریف... 386

نظریه تحقیق در اخبار جمع آوری.. 388

3. قرآن علی علیه السلام و شبهة تحریف... 390

تقریب و توضیح استدلال. 390

دلیل این استدلال. 391

نقد و جواب شبهةسوم. 392

نظریة تحقیق در مورد قرآن علی علیه السلام ..... 396

حاصل نقد و جواب... 399

تقریب استدلال. 400

نقد و مناقشه روایات تحریف... 400

طایفه اول. 400

مناقشه طایفة اول. 402

ص: 19

حاصل کلام. 403

طایفة دوم، اخبار حذف نام علی و ائمه علیهم السلام از قرآن. 404

مناقشه طایفة دوم. 404

حل معارضه صحیحه با اخبار تحریف... 406

حاصل کلام. 407

طایفة سوم، اخبار حذف اسامی اشخاص دیگر. 408

مناقشه طایفه سوم. 408

حاصل کلام. 409

طایفه چهارم، اخبار زیاده و نقیصه از قرآن. 410

مناقشة طایفة چهارم. 410

حاصل کلام. 411

طایفه پنجم، اخبار دال بر نقصان از قرآن. 411

مناقشة طایفه پنجم. 412

خلاصة تحقیق در روایات تحریف... 413

تقریب استدلال. 416

نمونه ای از عدم ارتباط اجزای آیه. 416

نقد و جواب از شبهه پنجم. 417

حاصل کلام در نقد شبهة پنجم. 421

خاتمه. 423

«فصل الخطاب»، دستاویز قائلان به تحریف... 423

1. اعتراف محدث نوری به اشتباه خویش... 423

2. منابع غیر معتبر نوری.. 424

الف. کتاب «القرائات» احمدبن سیاری.. 425

ص: 20

ب. کتاب «استغاثه» علی ابن احمد کوفی425

ج. تفسیر ابوالجارود426

د. کتاب «احتجاج» طبرسی426

ه. کتاب «انوار نعمانیه»428

فرازهایی از کتاب انوار النعمانیه429

3. روایات مورد استناد نوری431

ص: 21

برکاته)، استادان داور و نیز واحد مدارج علمی حوزة علمیه قم که این جانب را به سوی این مهم رهنمون شده و راهنمایی های لازم را مبذول داشته اند، تقدیر و تشکر نماید .

حوزة علمیه قم - مرکز آموزش تخصصی تفسیر و علوم قرآن

محمد اکبری

ص: 23

قطب دین و سرچشمه زلال معنویت و سعادت را هدف گرفته، مانع از رشد و بالندگی جوانان، و سازندگی و سرافرازی امت اسلامی گردیده اند.

از این رو، جایگاه و ارزش موضوع بحث روشن گردیده، تحقیق و بررسی پیرامون آن نقش به سزایی در تقویت عقاید، ارتقای ایمان و تمسک مردم به قرآن و معارف الهی داشته، موجب رشد و شکوفایی و آمادگی همة حقیقت جویان به ویژه جوانان مسلمان جهت پاسخ گویی و مقابله با شبهات دینی و علمی یاوه گویان می گردد.

ثمرة دیگر این که، با بحث و پژوهش در اطراف آن، افراد شبهه افکن، کوردل و بیگانه شناسایی شده، موجب الفت و وحدت بیشتری میان صفوف مسلمانان می گردد، و غبار و پرده از روی عصمت «حقیقت تغییر ناپذیری قرآن» برداشته شده، از هر گونه اتهام ظالمانه ای نسبت به شیعه امامیه جلوگیری می کند و خلاصه این که تمام مقصود پژوهش حاضر آن است که قرآن موجود در دسترس مسلمانان، همة آن قرآن و قرآن منزل همة آن می باشد و نسبت تحریف و تغییر به ساحت کتاب خدای تعالی یک سخن ظالمانه و نسبتی کورکورانه است؛ چرا که خود عصمت و جاودانگی آن را تضمین نموده است؛ إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ؛(1) ما قرآن را نازل کردیم و خودمان برای همیشه حافظ و نگهبان آن خواهیم بود. بدین لحاظ ضروری است دورنمایی از محتوای مباحثی را که این نوشتار در پی آن است به اشارت بیان گردد.

نوشتار حاضر در یک مقدمه، سه بخش، هشت فصل و چکیدة موضوع بحث تهیه و تدوین شده است.

بخش نخست، مشتمل بر سه فصل می باشد که عبارتند از :

1. فصل اول: مفهوم لغوی و اصطلاحی تحریف، اقسام تحریف، نمونه هایی از تحریف معنوی، مفهوم تحریف در قرآن؛

2. فصل دوم: اعلام شیعه و نفی تحریف؛

3. فصل سوم : بزرگان اهل سنت و تنزیه شیعه، تهمت به شیعة امامیه و دفع اتهامات؛

ص: 25

بخش دوم، در این بخش دیدگاه اهل سنت از تحریف و مصونیت قرآن مورد بحث و بررسی قرار گرفته، همچنین مواضع علما و دانشمندان اهل سنت در قبال اخبار تحریف بیان گردیده که مشتمل بر دو فصل به شرح ذیل می باشد.

4. فصل چهارم: اهل سنت و اخبار تحریف، اهل سنت و نامعلوم بودن رأیشان، اهل سنت و ردّ یا تأویل اخبار تحریف، اهل سنت (حشویه) و تحریف قرآن؛

5. فصل پنجم: معرفی حشویه، تحریف قرآن نزد حشویه اهل سنت و ذکر نمونه هایی از تحریف نزد حشویه؛

بخش سوم، در این بخش سیر تاریخی منشأ شبهه تحریف قرآن، روایات جمع آوری قرآن، شبهات تحریف و نقد پاسخ از آنها، و دلایل مصونیت قرآن از تحریف را مورد بحث قرار داده ایم که مجموعاً مشتمل بر سه فصل به شرح ذیل می باشد.

6. فصل ششم: جمع آوری قرآن زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و دلایل آن، دوران خلفا و عدم تحریف قرآن، دوران بنی امیه و عدم ترحیف قرآن؛

7. فصل هفتم: ادلّة نفی تحریف از قرآن، استدلال به ادله اربعه (دلایل عقلی، کتاب، سنت، روایات پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام و اجماع)؛

8. فصل هشتم: ادلة طرفداران شبهة تحریف، ذکر پنج شبهة و پاسخ از هر یک و خاتمه (فصل الخطاب دستاویز قائلان به تحریف).

ص: 26

ج. در بخش مهمی از این پژوهش دیدگاه اهل سنت نسبت به شبهة تحریف و سه موضع آنان در قبال اختار تحریف قایلان به تحریف قرآن، نفی کنندگان تحریف از قرآن همراه با پاسخ آنان از روایات تحریف، و کسانی که رایشان نامعلوم است) را به طور تفصیل و مسبوط بیان نموده.

گروه حشویة اهل سنت که تحریف قرآن را پذیرفته اند، همچنین معرفی و نمونه های زیادی از آیات را که به نظر آنها تحریف شده، با ذکر نام، مستند و دلیل آن ذکر کردیم.

د. جهت تنقیح بحث و سیر تاریخی منشأ شبهة تحریف، موضوع جمع آوری قرآن در عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله را بررسی و با دلایل گوناگون اثبات نمودیم قرآن موجود، در زمان حیات پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به دستور و نظارت آن حضرت گردآوری و تدوین گردیده نه بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و دوران خلفا.

ه. چون محور بحث و گفت وگو در مسأله شبهة تحریف قرآن، همان مدت فاصلة بین رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله تا زمان توحید مصاحف در عهد عثمان می باشد، با ادله و براهین متقن، عدم تحریف قرآن را طی سه دوره خلاف ابوبکر، عمر و عثمان به اثبات رسانده، از روایات جمع آوری در زمان ابوبکر و عمر وعمل عثمان جواب های متعدد داده ایم. همچنین مصونیت قرآن از تحریف را بعد از دورة خلفا در دوران بنی امیه متذکر گشته ایم.

و. و بالاخره در بخش پایانی این پژوهش طی دو فصل جداگانه، مهمترین ادلة طرفداران تحریف قرآن که مجموعاً پنج شبهه می باشد (شبهة تحریف تورات و انجیل، شبهة روایات جمع آوری قرآن، شبهة مغایرت مصحف علی علیه السلام با قرآن موجود، شبهة اخبار تحریف و شبهة دلیل اعتبار) طرح و سپس به رد هر یک با براهین قوی و دلایل واضح پرداخته شد. همچنین به اختصار «فصل الخطاب» محدث نوری – دستاویز قائلان به تحریف – مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

آخرین فصل این نوشتار نیز اختصاص به بیان و تشریح ادلة چهارگانه (کتاب، سنت، اجماع و عقل) در نفی تحریف از ساحت مقدس قرآن کریم یافت و آیات و اخباری از قرآن و عترت که بر اصالت و حقیقت تحریف ناپذیر قرآن دلالت دارند، یادآور گردید.

ص: 28

ز. آن چه به عنوان «تذکر» و «حاصل کلام» و نقد و جواب بعد از بحث و بررسی هر عنوانی بیان شده در واقع بیانگر رأی و نظر نگارنده در رد یا قبول مسائل و مطالب مندرج پیرامون موضوع مزبور می باشد.

ص: 29

بخش و متعالی اهل بیت علیهم السلام بدبین ساخته و با این اتهام بزرگ، تفرقه در پیکرة جهان اسلام و مسلمانان ایجاد کنند.

همچنین مشاهده می شود افرادی که حتی اعتقاد به قرآن هم ندارد، ادعای تحریف قرآن را به طور عموم به عالمان اسلامی و به خصوص به علمای شیعه اسناد داده، اقوال و انظار شاذ و نادر، و سست و متشابه بعضی را معیار و میزان سخن متقن و قول حق قرار داده، بنا دارند تا اصیل ترین میزان و معیار اسلام؛ یعنی قرآن عزیز را از قداست ویژه و نقش هدایت گرانه اش خارج سازند، در حالی که نمی دانند که اراده خداوند غالب و قاهر بر خواسته و ارادة آنها است. یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلاَّ أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ،(1)(آنان می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش سازند، ولی خداوند نور خود را کامل می کند هر چند کافران خوش نداشته باشند).

اما خوشبختانه در سنگر مقدس پاسداری از حریم قرآن و ساحت کریمانة حقایق و معارف عالیة این کتاب مکنون، خدمات و زحمات بی شماری در تبلیغ و ترویج زلال معارف راستین و انوار فروزان اصل وحی از سوی عالمان دینی، خادمان و حافظان حقیقت قرآنی صورت گرفته است و همواره بر اصل اساسی نزاهت و پیراستگی قرآن از تحریف، تکیه کرده و اصرار ورزیده اند و در این زمینه آثار ارزشمند و قابل تقدیر از خود به جانهاده اند. هم چنین در مقام پاسخ به سؤالات و شبهات با سخنانی راسخ و قلم هایی استوار و منطقی اقوی، شبهات راخصه و نظرات باطله را دفع نموده اند، و تاکنون ده ها اثر نفیس و گرانمایه از صاحب نظران و مرزداران دین شناس شیعی در انکار شبهة تحریف و اثبات پیراستگی قرآن از هرگونه احتمال زیادی و کاستی به رشتة تحریر در آمده و در دسترس همگان قرار گرفته است؛ چه آن که تولید این آثار نفیس، هم ریشة شبهة مخالفان و معاندان اسلام را می خشکاند و هم دستاویز سست طرفداران تحریف مخدوش گردیده، پاسخی قاطع به تهمت های ناروا به شیعه امامیه به شمار می آید. همچنین دامن عالمان و محققان اسلامی را از لوث تهمت تحریف، منزه و پاک می سازد.

ص: 31

در یک تحقیق و بررسی فراگیر از مجموعة آثار و مقالات موجود پیرامون موضوع نزاهت و صیانت قرآن از تحریف، می توان اقدامات انجام شدة بزرگان را این گونه ارزیابی نمود:

الف. بعضی از اعلام شیعه به اختصار درابتدای کتاب ها و مباحث تفسیری، یا لابلای کتاب های حدیثی و کلامی شان بابی را اختصاص به شبهه و افسانة تحریف داده، خط بطلان بر شبهة تحریف کشیده اند.

ب. برخی دیگر صرفاً به پاره ای از دلایل نقلی (کتاب و سنّت) پرداخته، به طور مثال با استناد به آیة حفظ، آیة عزّت و حدیث متواتر ثقلین بحث و تحقیق نموده، نزاهت و پیراستگی قرآن را از هرگونه احتمال زیاده و نقیصه ای اثبات نموده اند.

ج. دسته ای از علمای امامیه نیز در اثبات مسألة تحریف ناپذیری قرآن، متعرض ادلة اربعه (کتاب، سنت، اجماع و عقل) شده اند، و دلیل نقلی سنّت را بسط داده، پاره ای از اخبار و روایات مأثوره از معصومان علیهم السلام را در سلامت قرآن از تحریف نقل و بیان نموده اند.گاه نیز برخی از دلایل قائلان به تحریف را ذکر و با براهین قاطع ردّ نموده اند.

د. آیت الله خوئی -(قدس سره) - از اسطوانه های علم و فقاهت درعصر ما - در مقدمة تفسیر خود موسوم به «البیان» با دقت و ژرف نگری مختص به خود شبهة تحریف را بیان نموده است.

وی ابتدا معنا و مفهوم و اقسام تحریف را بیان نموده، سپس دلایل عدم تحریف قرآن را متعرض شده است. همچنین بحثی نو و جالب دربارة اخبار جمع آوری قرآن و روایات طرح نموده، سپس موضوع شبهة تحریف را از نظر تاریخی؛ یعنی دوران خلفا و فاصلة بعد از رحلت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله تا توحید مصاحف درعهد عثمان، کنکاش و تحقیق نموده، مصونیت قرآن از هرگونه احتمال زیادی و نقصان را عقلاً و نقلاً در این مقطع حساس تاریخ اسلام تثبیت و تنقیح نموده است. ایشان در پایان، چهار دلیل از دلایل طرفداران تحریف قرآن را مطرح و جواب هایی قاطع، مستدل و متین به هر کدام داده اند.

ه. استاد «سیدعلی حسینی میلانی» در کتاب ارزشمند «التحقیق فی نفی التحریف» ضمن نقل کلمات اعلام شیعه در نفی تحریف از قرآن، برخی از دلایل قائلان به تحریف را

ص: 32

ذکر و پاسخ های ارزنده و متقن و محکم از شبهات داده اند، و موضوع شبهة تحریف را از دیدگاه اهل سنت، اخبار و روایات وارده در مصادر آنان حول افسانة تحریف بیان نموده و نیز آرا و انظار و مبانی علمای اهل سنت را در این مسأله نفیاً و اثباتاً به طور همه جانبه و مستوفی مورد بحث و تحقیق قرار داده و نتایج خوبی از بحث گرفته اند.

و. استاد فرازنه، «محمد هادی معرفت» در کتاب نفیس «صیانه القرآن» موضوع شبهة تحریف را مبسوط و جامع مورد بحث قرار داده، مفهوم و اقسام تحریف، دلایل بطلان شبهة تحریف، انظار اعلام شیعه در نفی تحریف را ذکر و بیان نموده است. وی همچنین بحثی پیرامون تحریف عهدین دارند و سپس قائلان به تحریف در مسلمانان؛ یعنی اخباریان از شیعه و حشویه از اهل سنت را ذکر و معرفی نموده اند، بالغ بر بیست آیه که به نظر طرفداران تحریف از قرآن، حذف و کاسته شده است را متذکر و جواب هایی قاطع، متین و مناسب داده اند و بالاخره، ضمن بیان براهین تحریف ناپذیری قرآن، «فصل الخطاب» محدث نوری که مهمترین دستاویز قایلان به تحریف بوده را ارزیابی و با ادلة نه گانه این کتاب و روایات آن را از درجة اعتبار ساقط نموده اند و خدمتی شایان به ساحت قرآن کریم و همة قرآن دوستان و شیعة امامیه نموده اند. سعیهم مشکور.

ز. استاد حکیم و مفسّر قرآن، «آیت الله جوادی آملی» که از مفاخر حوزه های علمیه و اعلام شیعه به شمار می آید، در کتاب گرانسنگ «نزاهت قرآن از تحریف» در پاسخ به شبهة تحریف از منظرهای مختلف، و اثبات تحریف ناپذیری قرآن سخن حق و حق سخن را ادا نموده است.

یکی از مهم ترین ابتکارات وی در مسألة تحریف ناپذیری قرآن، ارایه و تبیین دلایل عقلی و اقامة ادلة حقه و بالغة نقلی، ضمن ردّ دلایل مدّعیان تحریف می باشد که تاکنون به این نحوه و کیفیت زیبا مطرح و بیان نشده است. جز اهم الله خیر الجزاء.

راه گشایی های در خور تقدیری نموده و راه کارهای تولید علم و نوآوری از دریای معارف زلال قرآنی را به ما و آیندگان آموخته اند، ولیکن نگارنده براساس تکلیف و البته به میزان بضاعت مزجات، آرا و اقوال برزگان و ادلّه عدم تحریف را مورد پژوهش و بررسی قرار داده تا با الهام ازکلام خدای متعال و سخنان امامان معصوم علیهم السلام و کلمات علمای دین، هم کاستی ها و کمبودهای موضوع مزبور ترمیم و تمیمم گردد، و هم احیاناً برخی از اقوال مورد نقد قرار گرفته، نقصان و ناهنجاری آن مرتفع گردد. همچنین سستی شبهات و دلایل مدعیان تحریف خود به خود آشکار گشته، جهالت و ضلالت فتنه انگیزان و مغرضان تحریف بر همگان معلوم گردد. شیوة کار نگارنده به اختصار چنین است:

1. جهت تنقیح و تبیین موضوع شبهة تحریف، ابتدا واژة «تحریف» از نظر لغت و اصطلاح، و اقسام آن با ذکر نمونه ای برای هر قسم به طور مستوفی بحث و تحقیق شده است. سپس شبهة تحریف لفظی به نقیصه در مقطع زمانی پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله تا دوران توحید مصاحف توسط عثمان، مورد انکار و ابطال قرار گرفته، اجماع و اتفاق عقیدة مسلمانان برعدم تحریف به زیاده را در همة دوران ها متذکر شده ایم، و بالاخره تحریف ناپذیری قرآن و عدم وقوع تحریف لفظی از نوع کاستی را که از نگاه مسلمانان و دانشوران شیعه و سنی باطل و مردود دانسته شده، یادآور گشته و مستندات و ادلة سست و بی اساس گروهی اندک از اهل سنت به نام «حشویّه» و شماری قلیل از عالمان شیعه؛ همچون محدث نوری در باب وقوع تحریف یادشده در قرآن را که عمدتاً روایات ضعیف السند هستند، تحقیق و بررسی نمودیم تا حق از باطل روشن گردد.

2. وقوع تحریف معنوی را با استناد به نهج البلاغه، اخبار و روایات وارده از امامان معصوم علیهم السلام ، در آیات قرآن مجید پذیرفته، پنج نمونه از آیات کریمه را که از لحاظ معنا دست خوش تحریف و تأویل سوء شده اند، همراه با تقریب استدلال آیات مذکور ذکر نمودیم. درضمن، گفته شد که تحریف معنوی به رغم آفات بسیار نمی تواند به حجیّت و اعتبار قطعی قرآن لطمه ای وارد سازد؛ زیرا امری عارضی بوده و حقیقت و اصل وحی همچنان مصون و محفوظ می باشد. برخی از اخبار آحاد که ظهور در تحریف دارند، حمل بر تحریف معنوی گردید.

ص: 34

همچنین یکی دیگر از اقسام تحریف؛ یعنی تحریف درحروف قرآن را یادآور گشته، با بیان چند حدیث از امامان معصوم علیهم السلام مبنی بر معنا داشتن حروف قرآن، اثبات گردید که «حروف مقطعة» قرآن نیز جزء آیات قرآنی بوده و نظر بعضی از «حشویه» از اهل سنت مبنی بر اسم برای ملائکه یا اسم برای سورة مخصوص بودن آن درست نمی باشد.

3. راجع به «بسم الله الرحمن الرحیم» که بعضی از اهل سنّت آن را جزء قرآن نمی دانند، بحث مفصل و مبسوط نموده، روایات مختلف و متعارض را ذکر و در نهایت با اقامة چند دلیل ثابت گردید که «بسم الله الرحمن الرحیم» جزء آیات قرآن است. قابل ذکر است هر چند برخی از بزرگان در این زمینه خوب بحث نموده اند، اما کیفیت بحث در این رساله منظم تر و جامع تر صورت گرفته است.

4. اقوال بیش از سی نفر از متقدمان و متأخران شیعه پیرامون نزاهت قرآن از تحریف را جمع آوری نموده، در پایان فصل نخست، جمع بندی کلی از مستندات و ادله تحریف ناپذیری قرآن که درضمن آرای عالمان شیعه ذکر شده، بیان گردید.

همچنین آرا و نظریات چند تن از شخصیت های علمی اهل سنت در تنزیه شیعه از تحریف را یادآور شده، برخی از اتهامات ظالمانة مغرضان به شیعه و چهره های تابناک امامیه؛ همچون شیخ مفید، مقدس اردبیلی، فیض کاشانی و ثقه الاسلام کلینی (قدس الله سرّهم) را با پاسخ هایی راسخ دفع و غیر وارد دانسته، نیز پیرامون رأی مرحوم کلینی و برخی از روایات کافی که به ظاهر موهم تحریف اند، بحثی عمیق ارایه نموده، نتیجه گرفتیم در کافی روایتی که دال بر تحریف لفظی باشد وجود ندارد و شخص کلینی نیز از قائلان به عدم تحریف قرآن می باشد.

5. در بخش دیدگاه اهل سنّت در قبال شبهة تحریف، موضع و اقوال عالمان آنان را به تفصیل، واکاوی و از این منظر آنها را به سه گروه تقسیم نمودیم. برخی از آنها صرفاً ناقل روایات تحریف بوده اند؛ مانند اکثر اهل رجال و محدثان که رأی آنها نفیاً و اثباتاً نامعلوم است. دستة دیگر که اکثریت عالمان اهل سنت را در بر می گیرد، تصریح به عدم تحریف قرآن دارند. گروه اندکی از اهل ظاهر (حشویه) نیز تصریح به وقوع تحریف در قرآن دارند. نام شماری از علمای این گروه را همراه با حدود بیست آیه که مدعی حذف آنها از قرآن

ص: 35

گردیده آند، ذکر و جواب هایی مستدلّ و محکم برای هر آیه و همچنین پاسخ هایی به نحو عموم ارایه نمودیم.

6. بخش اصلی و مهم این پژوهش اختصاص داده شد به بیان ادلّة بالغه و براهین استوار و خلل ناپذیر نزاهت قرآن از تحریف و قبل از طرح، نقد و بررسی شبهات و دلایل مدعیان تحریف قرآن، ابتدا ادلّة تحریف ناپذیری قرآن را بررسی و تحقیق نموده تا در پرتو این ادلّه قوی و اشکال ناپذیر، وهن و ضعف شبهات طرفداران تحریف خود به خود روشن گردد، به گونه ای که احتمال تحریف نیز مرتفع گشته، مجالی برای اقامة دلیل بر آن نماند.

ادلّة صیانت قرآن از تحریف به طور کلی دو دسته می باشد: ادلّه عقلی و نقلی. در دلیل عقلی به سه برهان عقلی، نقض غرض، قبح عقاب بلابیان و ملازمة بین اعجاز قرآن و عدم تحریف آن استدلال شده و در قسم ادلّة نقلی نیز دو دستة از ادلة کتاب و سنّت مورد بررسی قرار گرفته است. از قرآن به شش گروه از آیات تحدّی،(1)

آیة حفظ،(2)

عزت،(3)

رصد(4)

آیات صفات(5) و آیات هدایت(6)،

تمسک شده و از سنّت نیز به سه طایفه کلی؛ خبر متواتر، خیر واحد و اجماع استدلال شده؛ گرچه برای خیر واحد، به نه طایفه از روایات استناد گردیده وا جماع نیز به عنوان یک دلیل مستقل مورد بررسی قرار گرفته است.

در خاتمه دلایل مدعیان شبهة تحریف را نقد و بررسی نموده و پنج دلیل تحریف تورات و انجیل، روایات جمع آوری قرآن، مغایرت مصحف علی علیه السلام با قرآن، اخبار تحریف و شبهة دلیل اعتبار را از جهات مختلف بررسی و با براهین عقلی، نقلی، شواهد تاریخی و منطقی آنها را مخدوش و خط بطلان بر وجوه واهی قائلان به تحریف کشیده شد. همچنین مستند مهمترین دستاویز قائلان به تحریف؛ یعنی «فصل الخطاب» محدث نوری از جهت

ص: 36

سندی و روایی در معرض نقد و مناقشات عدیده و اعتراف نامة خود وی قرار گرفت، و در نهایت این کتاب و مصادر آن با الهام از کلمات بزرگان از حیّز اعتبار ساقط گردید.

عملیه شان دو تا فتوا دارند یکی این که نوشتن قرآن بر جلد میته حرام است و دوم این که نوشتن آیات قرآن با مرکب نجس و اهانت به قرآن است بعد از نقل این دو فتوا نتیجه زیبایی می گیرد و می گوید همانطور که نوشتن قرآن بر جلد میته تشریعاً حرام است فهم و نوشتن بواطن قرآن بر قلب میته تکویناً حرام است، واین سخن خداوند حکیم ناطق و متکلم قرآن است که فرمود:

«لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکافِرینَ».(1) (تا افرادی را که زنده اند بیم دهد (و بر کافران اتمام حجّت شود) و فرمان عذاب بر آنان مسلّم گردد)!

خداوند قرآن را بر دل مرده نخواهد داد و در جای دیگر می فرماید: «إِنَّ فی ذلِکَ لَذِکْری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهیدٌ»(2)(در این تذکّری است برای آن کس که عقل دارد، یا گوش دل فرادهد در حالی که حاضر باشد)!

قرآن برای کسی که مایه بیداری و تذکر است که صاحب قلب باشد یعنی قلب سلیم داشته باشد و قلب سلیم بفرموده امام صادق علیه السلام قلبی است که در آن آلودگی و رذائل اخلاقی و غیر خدا نباشد، القلب السلیم الذی یلقی ربّه ولیس فیه احد سواه(3)و الا اجتماع من قلبین فی چوفه دو قلب سلیم و مریض در وجد یک انسان ممکن نیست، ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فی جَوْفِه (4)(خداوند برای هیچ کس دو دل در درونش نیافریده) پس قرآن کریم نیز قانون سنخیت و تناسب را که از ضروریات عقل نظری و عقل عملی می باشد مورد تآیید و تاکید قرار داده به همه انسانها بطور عموم و به مومنین بطور خصوص هشدار می دهد که ماهیت و وجود قرآن بگونه ای است که تماس و بهره گیری عمیق از آن تنها در پرتو داشتن عقل سالم، فطرت پاک و قلب مطهر از هر گونه رجس و آلودگی ممکن و میسّر است و یک کتاب ساده و معمولی نیست تا انسان بتواند بر اثر آشنایی با قواعد و

ص: 38

فنون ادبی و عربی به همه معارفش دست یابد هشدار قرآن در مورد سنخیت پیدا کردن مردم با کلام و کتاب خدا بسیار جدی و توام با سوگند عظیم الهی است یکی آنجا که می فرماید: فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ. وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظیمٌ .إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَریمٌ . فی کِتابٍ مَکْنُونٍ. لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ(1)

. (سوگند به جایگاه ستارگان (و محل طلوع و غروب آنها)!. و این سوگندی است بسیار بزرگ، اگر بدانید!. که آن، قرآن کریمی است. که در کتاب محفوظی جای دارد. و جز پاکان نمی توانند به آن دست زنند [= دست یابند]).

خداوندی که خود در قرآن می فرماید: وَ لاتَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَیْمانِکُم(2)(سوگند به خودش و مقدسات را نهی نموده است) لکن در سوره واقعه سوگند عظیم می خورد تا مردم و مومنین را متنبه ومتوجه به شرط بهره مندی و فهم و مس با قرآن که تحصیل طهارت و سنخیت است بنماید.

هشدار دیگر قرآن به همه انسانها آنجا است که جهل و استکبار را به عنوان دو مانع بزرگ درک و فهم معارف بلند قرآن معرفی می کند بعد از ذکر یازده سوگند خداوند سبحان می فرماید:

وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها. وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها. وَ النَّهارِ إِذا جَلاَّها. وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها. وَ السَّماءِ وَ ما بَناها. وَ الْأَرْضِ وَ ما طَحاها. وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها. فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها.(3) (به خورشید و گسترش نور آن سوگند. و به ماه هنگامی که بعد از آن درآید. و به روز هنگامی که صفحه زمین را روشن سازد. و به شب آن هنگام که زمین را بپوشاند. و قسم به آسمان و کسی که آسمان را بنا کرده. و به زمین و کسی که آن را گسترانیده. و قسم به جان آدمی و آن کس که آن را (آفریده و) منظّم ساخته. سپس فجور و تقوا (شرّ و خیرش) را به او الهام کرده است).

ص: 39

یعنی اگر کسی از تزکیه و تصفیه نفس و جان خویش غافل شد و در برابر حق خضوع نکند و عقل و فطرت خود را مغلوب غرایز و اغراض مادی کند هیچ وقت توان فهم و درک و مس معارف و حقایق قرآن مجید را نخواهد داشت. چون بجای تزکیه نفس، نفس ملهمه را که سر چشمه الهام بخش درون و بینایی بخش حق از باطل و تقوا از فجور است را مغلوب و منکوب نفس اماره نموده است.

سر مقابله ومقاومت انسانها در برابر انبیاء و گوش ندادن به پیام و نپذیرفتن دعوت آنان و تهمت سحر و جنون و امثال آن را به آنها زدن نداشتن سنخیت و تناسب روحی با وحی و پیامبران الهی بوده است.

وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا لاتَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا(1) (کافران گفتند: «گوش به این قرآن فراندهید؛ و به هنگام تلاوت آن جنجال کنید!») هر چند حجاب و موانع پذیرش حق یعنی جهل و استکبار از مکتسباب خودشان است. کَلاَّ بَلْ رانَ عَلی قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُون (چنین نیست که آنها می پندارند، بلکه اعمالشان چون زنگاری بر دلهایشان نشسته است). چرا که الممتنع بالاختیار لانیا فی الاختیار کسی که با اراده و اختیار خودش خود را در چاهی می اندازد که نمی تواند از آن بیرون آید منافات با اختیار اولیه اش نداردو الا عقل و فطرت سلیم خدادادی را خداوند به هم عطا فرموده است.

فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها(2) (سپس فجور و تقوا (شرّ و خیرش) را به او الهام کرده است). کافران سخنانشان این است: وَ قالُوا قُلُوبُنا فی أَکِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ وَ فی آذانِنا وَقْرٌ وَ مِنْ بَیْنِنا وَ بَیْنِکَ حِجاب(3)(آنها گفتند: «قلبهای ما نسبت به آنچه ما را به آن دعوت می کنی در پوششهایی قرار گرفته و در گوشهای ما سنگینی است، و میان ما و تو حجابی وجود دارد).

ص: 40

نوح نیز از این نفهمی و استکبار کافران عصر خود به درگاه خداوند متعال شکایت می کند. وَ إِنِّی کُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فی آذانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِیابَهُمْ وَ أَصَرُّوا وَ اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْباراً (1)(و من هر زمان آنها را دعوت کردم که (ایمان بیاورند و) تو آنها را بیامرزی، انگشتان خویش را در گوشهایشان قرار داده و لباسهایشان را بر خود پیچیدند، و در مخالفت اصرار ورزیدند و به شدّت استکبار کردند!).

بنابراین تمام سعی و تلاش انبیای الهی شکوفا ساختن فطرت و آزاد سازی عقل و خرد از زندان وهم و خیال بوده تا در پرتو این باروری و سنخیت، فکری علمی، گوشی حق شنو، و زبانی حق گو به انسانها اعطا کند.

هشدار دیگری نیز قرآن در مورد عدم سنخیت با کلام وحی دارد که با دو توبیخ همراه است.

أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها؛(2) خداوند متعال در این آیه کریمه کسانی را که در آیات قرآن تدبر نمی کنند، سزاوار توبیخ و تحقیر می داند. نکته قابل توجه آن است که در آیۀ نفر خداوند کسانی را که تفقه در این را ترک می کنند با یک توبیخ آنان را سرزنش و مواخذه می کند «فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ».(3)

(شایسته نیست مؤمنان همگی (بسوی میدان جهاد) کوچ کنند؛ چرا از هر گروهی از آنان، طایفه ای کوچ نمی کند (و طایفه ای در مدینه بماند)، تا در دین (و معارف و احکام اسلام) آگاهی یابند و به هنگام بازگشت بسوی قوم خود، آنها را بیم دهند؟! شاید (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند، و خودداری کنند!).

اما در مورد عدم تدبر در قرآن و عدم سنخیت با کلام وحی، خداوند با دو توبیخ می فرماید؛ هم مواخذه می شوید و هم تحقیر. بدین ترتیب تفقه در درین و تدبر در قرآن

ص: 41

کریم دو علمی هستند که ترک آن با لحن توبیخ آمده است. برای ترک تفقه با یک توبیخ ولی عدم تدبر در قرآن همراه با دو توبیخ پی در پی مطرح شده است.

عدم تدبر از ناحیۀ عقل انسان است و وجود قفل از ناحیه قلب انسان. از این آیۀ کریمه معلوم می شود رابطه تنگاتنگی میان عقل و قلب انسان وجود دارد، چه آن که عقل و عاطفه دو خصیصة مهم انسانی است و لذا بخشی از رهنمودها و تعالیم قرآن برای پرورش عقل و فکر انسان نازل شده وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُون(1)(و ما این ذکر [= قرآن] را بر تو نازل کردیم، تا آنچه به سوی مردم نازل شده است برای آنها روشن سازی؛ و شاید اندیشه کنند)! إِنَّا أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ؛(2) (ما آن را قرآنی عربی نازل کردیم، شاید شما درک کنید (و بیندیشید))!

و بخش دیگر برای پرورش دل و جان آدمی اختصاص دارد «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ وَ لا یَزیدُ الظَّالِمینَ إِلاَّ خَساراً».(3) (و از قرآن، آنچه شفا و رحمت است برای مؤمنان، نازل می کنیم؛ و ستمگران را جز خسران (و زیان) نمی افزاید).

ٍقَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبینٌ. یَهْدی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ؛(4) (قطعاً از جانب خدا نوری (پیامبر) و کتابی (قرآن) روشن و روشنگر به سوی شما آمده است. خداوند به وسیله آن، کسانی را که خشنودی او را دنبال می کنند به راه های سلامت که تامین کننده نیکبختی آنهاست رهنمون می شود، و آنان را در پرتو علم خود از تاریکی ها بیرون میآورد و به سوی روشنایی می برد.

یعنی گاهی نزول قرآن برای تعقل و تفکر است و گاهی برای شفای دل و جان و سلامتی از امراض قلبی و روانی. انسان با عقل انتخاب می کند و با عاطفه می سازد، پیدا

ص: 42

کردن راه سعادت کار عقل و ایجاد حرکت و فعالیت کار عاطفه و احساس است که متولی آن جان و قلب انسان است و این دو مکمل و متمم یکدیگرند.

بنابراین، جهت بهره مندی از هدایت قرآن که عقل و جان انسان و در واقع متعلق هدایت آیات قرآن مجید هستند، پالایش هر دو خصیصۀ وجودی انسان؛ یعنی آزاد سازی عقل از زندان و هم و خیال و غضب و شهوت، و نیز تصفیه قلب و جان آدمی از رذائل اخلاقی، که قفلهای دل او محسوب می شوند، لازم و ضروری است.

ضرورت قانون سنخیت و تناسب با کلام خدا (قرآن کریم) مورد عنایت و حمایت اهل بیت علیهم السلام نیز می باشد، پیامبر رحمت و رسول هدایت که وجود عینی و حقیقی قرآن است می فرماید:

لو لا ان الشیاطین یحومون حول قلوب نبی آدم لنظروا الی ملکوت السموات والارض(1)اگر شیاطین اطراف دلهای انسانها طواف نمی کردند هر آینه انسانها ملکوت آسمانها و زمین را می دیدند.

در حدیث دیگری حضرت می فرماید: لولاتکثیر فی کلامکم و تمریج فی قلوبکم لرأیتم ما اری و لسمعتم ما اسمع(2)؛ اگر زیاده گویی در گفتارتان و اضطراب و پریشانی در دلهایتان نبود، هر آینه مانند من می دیدید آن چه را من می بینم و می شنیدید آنچه را من می شنوم. وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله معراج تشریف بردند از معراج که برگشتند فضائل و معارفی را برای مردم بیان و بازگو کردند، مردم که ظرفیت و سنخیت شنیدن معارف الهی را نداشتند پیامبر صلی الله علیه و آله را تکذیب کردند. قرآن می فرماید: ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی(3)قلب (پاک او) در آنچه دید هرگز دروغ نگفت. أفَتُمارُونَهُ عَلی ما یَری(4)؛ آیا با او درباره آنچه (با چشم خود) دیده مجادله می کنید؟!

ص: 43

یعنی ای مردم پیامبر صلی الله علیه و آله آنچه را که دیده دروغ نیست، آیا شما مجادله می کنید با پیامبری که حالا هم دارد می بیند. پس اگر انسان سنخیت با قرآن و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیدا کند پیغمبر نمی شود اما می تواند کار پیغمبری و کار قرآنی کند. این دو حدیث نورانی وزان آیات سورۀ واقعه و سوره شمس است و از آنجایی که رسول اعظم طبیب دلهاست؛ طبیب دواربطبه قداحکم مراهمه و احمی مواسمه؛ هم درد و علت کوری و جهل مردم را بیان می کند و هم دارو و درمان معالجۀ امراض روحی و فکری آنان را.

در حدیث دیگر می خوانیم که فرمودند: لاتنجع الحکمة فی اطباع فاسدة(1)؛ حکمت و معرفت که سرچشمة همه کمالات و زیباییهای انسان است، در دلهای فاسد و گنهکار جمع نمی شود و رویش پیدا نمی کند.

همان گونه که دانه و حبۀ گندم رویش دارد، یک دانه به تعبیر قرآن تبدیل به هفتصد دانه می شود: مَثَلُ الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فی سَبیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ،(2) معارف و حکم قرآن نیز رویش دارد اما نه برای همگان، بلکه برای کسانی که سنخیت با وحی دارند. حکمت، انذار و تبشیر قرآن در دل فاسد اثری ندارد هر چند انبان علوم، فنون و اصطلاحات علمی هم باشد.

و سرّ این که قرآن حکیم عده ای از عالمان بی عمل را به حماری تشبیه می کند که کتاب های علمی را حمل می کند اما آنها را نمی فهمد، به خاطر عدم سنخیت برخی از دانشمندان با حقیقت قرآن و معارف ناب الهی است. مَثَلُ الَّذینَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً،(3) (کسانی که مکلف به تورات شدند ولی حق آن را ادا نکردند، مانند درازگوشی هستند که کتابهایی حمل می کند، (آن را بر دوش می کشد اما چیزی از آن نمی فهمد)!). قانون سنخیت یک قانون علمی و تجربی نیز هست و دانش امروز می گوید تزریق خون در برخی موارد برای یک پیکر لازم است بویژه وقتی مصدوم می شود البته

ص: 44

باتوجه به این مطلب که باید گروه خونی خون دهنده با گروه خونی خون گیرنده منطبق و یکی باشد؛ لذا هر خونی برای هر بدنی قابل تزریق و انطباق نیست، بنابراین قرآن برای کسی مایه شفا و رحمت و هدایت و موعظه است که گروه خونی اش با قرآن یکی باشد؛ وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ(1)(و از قرآن، آنچه شفا و رحمت است برای مؤمنان، نازل می کنیم).

و الا در صورت مغایرت گروه خونی عقیده و فکر و اخلاق انسان با قرآن، همین قرآن نه تنها مایة رحمت و شفا نیست بلکه عامل خسارت و بدبختی انسان می شود، وَ لایَزیدُ الظَّالِمینَ إِلاَّ خَساراً.(2) (و ستمگران را جز خسران (و زیان) نمی افزاید). همین قرآن که هدیً للناس و مایۀ هدایت انسان است عامل ضلالت و گمراهی وی می گردد.

«یُضِلُّ بِهِ کَثیراً وَ یَهْدی بِهِ کَثیراً وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقینَ»(3) ((آری،) خدا جمع زیادی را با آن گمراه، و گروه بسیاری را هدایت می کند؛ ولی تنها فاسقان را با آن گمراه می سازد)!

حاصل سخن این که، سنخیت داشتن با کلام خدا و قرآن کریم، رمز بهره مندی از هدایت و استفاده از معارف بلند آن است و قانون سنخیت یک قانون کاملاً عقلی، قرآنی، روایی، عرفانی، علمی و تجربی است و تحصیل و عمل به آن قبل از هر چیز دیگر، بر همگان واجب عقلی، قرآنی و علمی است چه آن که هم سنخ شدن با وحی و طهارت داشتن مقدمۀ ذی المقدمۀ فهم و درک و عمل به قرآن است و تحصیل و تمهید مقدمه واجب عقلی است؛ چرا که بدون اتیان مقدمه رسیدن به ذی المقدمه محال است.

نوعی یکی از وجوه اعجاز قرآن کریم محسوب می گردد. لذا یکی از وظایف مهم هر مسلمان و قاری قرآن در فرایند بهره گیری از این معجزه بزرگ علمی و عملی رسول اکرم صلی الله علیه و آله ، شناخت و آشنایی با امتیازات خاص قرآن مجید می باشد. لذا بر این اساس، قبل از ورود به مباحث فنی و تخصصیِ صیانت قرآن از تحریف، برخی از صفات ویژه قرآن کریم را به نحو اختصار یاد آور می شویم:

خارج نمودن قرآن انسان را از ظلمت به نور این گونه است که اولاًَ؛ در همین دنیا بهشت و جهنم را ببینید؛ کَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقینِ. لَتَرَوُنَّ الْجَحیمَ(1)، (چنان نیست که شما خیال می کنید؛ اگر شما علم الیقین (به آخرت) داشتید (افزون طلبی شما را از خدا غافل نمی کرد)! قطعاً شما جهنّم را خواهید دید). همان گونه امام علی علیه السلام ، در خطبة همام در اوصاف متقین واقعی می فرماید:

اهل تقوا کسانی هستند که درهمین دنیا بهشت را می بینند. فهم والجنه کمن قد رأها و هم فیها منعمّون و اهل آن را مشاهده می کنند که از نعمتهای بهشتی متنعمند و نیز جهنم را می بینند و اهل دوزخ را که درعذاب الهی معذب اند. وهم والنار کمن قدرأها و هم فیها معذبون(2)ثانیاً؛ خداوند منّان در این دنیا با هدایت نور قرآن، مؤمن را نورانی نموده، چشم بصیرت و معرفت او را باز می نماید تا بتواند به وسیلة آن نور حرکت و سلوک کرده، حق را از باطل، توحید را از شرک، حلال را از حرام و اطاعت را از معصیت تشخیص دهد. أوَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشی بِهِ فِی النَّاس.(3) (آیا کسی که مرده بود و ما او را به سبب ایمان حیات بخشیدیم و برای او نوری قرار دادیم که به وسیله آن در میان مردم حرکت کنند).

ثالثاً؛ درآخرت و قیامت نیز همین نور ظهور می کند و ازجلو و سمت راست او حرکت نموده، او را به بهشت و قرب الهی هدایت می کند. نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِم.(4)

(که نورشان پیشاپیش آنان و در طرف راستشان به

ص: 47

سرعت می رود). آیا کسی که مرده بود، سپس او را زنده کردیم، و نوری برایش قرار دادیم که با آن در میان مردم راه برود.

رابعاً؛ انسان مومنِ منوّرِ به نور قرآن و مأنوسِ به کتاب فرقان همانند خداوند سبحان و قرآن، زوال ناپذیر بوده، صبغة جاودانگی و ماندگاری پیدا می کند و چنان درخشندگی به خود می گیرد که هرگز با هیچ قدرتی دردنیا و آخرت خاموش شدنی نیست؛ یُریدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِم (1)، ومومن چون منور به نور الهی شده، صبغة وجه الرّبی به خود گرفته، مانند خداوند صاحب جلال و اکرام، ابدی و همیشگی می ماند.

کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ. وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ(2)(همه کسانی که روی آن [=زمین] هستند فانی می شوند و تنها ذات ذوالجلال و گرامی پروردگارت باقی می ماند)!

خامساً؛ رئیس مذهب جعفری، امام صادق علیه السلام فصل مقوّم مؤمن را نور معرفی می فرماید:

فالمؤمن یتقلب فی خمسة من نور: مدخله نور و مخرجه نور، و علمه نور و کلامه نور و منظره یوم القیامة الی نور(3)

مؤمن همواره در امواج پنج نور ربوبی می غلطد ورودش به کارها نور است، خروجش از کارها نور است، علم و سخنش نور است، و دیدگانش در روز رستاخیز بسوی نور است.(4)

چه آن که قرآن حکیم نیز می فرماید انسان با نور زنده و بالنده مانده و می ماند.

وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ.(5) (و کسی که خدا نوری برای او قرار نداده،نوری برای او نیست).

ص: 48

هدایت محض است، نه این که از باب تقدیر و مبالغه باشد. بنابراین، قرآن عین هدایت است؛ هدایتی که هیچ گونه ضلالت و تیرگی در آن راه ندارد، هدایت ناب و خالص که هدایتگر انسان است.

اما مطلق بودن هدایت قرآن، آن است که همان گونه که خداوند دو هدایت دارد؛ یکی تشریعی و دیگری تکوینی، قرآن کریم، که تجلّی الوهیت و شأنی ازشؤون هدایت الهی است، نیز از این دو هدایت نیز برخوردار است.

هدایت تشریعی قرآن؛ یعنی پذیرفتن و تبعیت از پیامها، آموزه ها، تعالیم و دستورات آن؛ چرا که انسانها از آن جهت که بر فطرت توحیدی خلق شده اند، فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها(1)(پس روی خود را متوجّه آیین خالص پروردگار کن! این فطرتی است که خداوند،انسانها را بر آن آفریده) شایستگی اولیه هدایت قرآنی را دارند و لذا قرآن برای هدایت عمومی مردم؛ یعنی ارائه طریق آمده و نوری است که غرضش خارج نمودن همة انسانها ازتاریکی و ظلمت است. اکنون اگرانسان نور فطرت توحیدی خود را با گناه (کفر و شرک) خاموش ننماید و به قرآن ایمان آورده، هدایت تشریعی آن را بپذیرد، بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فی صُدُورِ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلاَّ الظَّالِمُونَ(2)(آری قرآن کتابی جمع آوری شده و نگارش یافته نیست، بلکه آیاتی روشن و روشنگر است که در سینه کسانی که به آنان کتاب آسمانی داده ایم به قرآن ایمان می آورند، و حتی برخی از این مشرکان نیز به آن ایمان خواهند آورد. از اهل کتاب و مشرکان فقط کافران حق پوش آیات مار انکار می کنند).

در این صورت قرآن او را مشمول هدایت تکوینی خود قرار می دهد؛ یعنی به او اجر و پاداش، ثبات قدم، ازدیاد هدایت تقوا، سلامت و امنیت بیشتر مرحمت می کند که از آن تعبیر به ایصال الی المطلوب می شود.

ص: 50

وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَه.(1) (و هر کس به خدا ایمان آورد، خداوند قلبش را هدایت می کند؛ و خدا به هر چیز داناست)!

وَ الَّذینَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدیً وَ آتاهُمْ تَقْواهُمْ.(2) (کسانی که هدایت یافته اند، خداوند بر هدایتشان می افزاید و روح تقوا به آنان می بخشد)!

پس هدایت خاصه و تکوینی قرآن در دنیا آن است که توفیقات الهی و اتیان فرائض عبادی و فضائل اخلاقی برای انسان سهل و آسان می گردد، نه تنها احساس سختی نمی کند، بلکه از انجام آن لذت برده، آنها را زیبایی می بیند؛ فَأَمَّا مَنْ أَعْطی وَ اتَّقی. وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنی. فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْری.(3)

(اما آن کس که برای رضای خدا مال خود را بخشید و تقوا پیشه کرد. و نیکوترن وعده خدا را برای انفاق کنندگان راست شمرد. و به زودی او را در اثر کارهای شایسته ای که انجام می دهد برای ورود به بهشت آماده خواهیم ساخت و به آسایش و زندگی آسوده می رسانیم).

و هدایت تکوینی قرآن که می فرماید؛ هدیً للمتقین، آن است که انسان را به اعلی علیین؛ یعنی مقام عندیت که عالی ترین درجة قرب الهی است عروج می دهد.

إِنَّ الْمُتَّقینَ فی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ. فی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلیکٍ مُقْتَدِرٍ(4)(یقیناً پرهیزگاران در باغها و نهرهای بهشتی جای دارند. در جایگاه صدق نزد خداوند مالک مقتدر)!

با جماد ندارد. عقل و عاطفه دو خصیصة مهم انسانی است. انسان با عقل انتخاب می کند و با عاطفه می سازد. یافتن نقش عقل، و حرکت و تلاش، وظیفة عاطفه و احساس است و این دو متمّم و مکمل یکدیگرند .

از ویژگی های تعلیم و تربیت قرآن کریم، آن است که هم درطرح مسائل اعتقادی و هم بیان احکام شرعی، افزون بر ارائة برهان عقلی، از راه عاطفه و احساس نیز درجهت هدایت و تربیت انسان می کوشد ولذا برخی از آموزه ها و تعالیم قرآن برای تقویت و پرورش عقل و خرد انسان اختصاص یافته؛ مانند:

وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ.(1) ((از آنها بپرسید که) از دلایل روشن و کتب (پیامبران پیشین آگاهند!) و ما این ذکر [= قرآن] را بر تو نازل کردیم، تا آنچه به سوی مردم نازل شده است برای آنها روشن سازی؛ و شاید اندیشه کنند)!

إِنَّا أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ(2)(ما آن را قرآنی عربی نازل کردیم، شاید شما درک کنید (و بیندیشید))!

و بخش دیگر قرآن برای پرورش و تعالی دل و جان آدمی تنظیم و تنزیل یافته است؛ مانند:

وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ وَ لا یَزیدُ الظَّالِمینَ إِلاَّ خَساراً .(3) (و از قرآن، آنچه شفا و رحمت است برای مؤمنان، نازل می کنیم؛ و ستمگران را جز خسران (و زیان) نمی افزاید).

و مایه هدایت و رحمت برای مؤمنان است!

ص: 52

قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبینٌ . یَهْدی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ.(1) (آری،) از طرف خدا، نور و کتاب آشکاری به سوی شما آمد. خداوند به برکت آن، کسانی را که از خشنودی او پیروی کنند، به راه های سلامت، هدایت می کند).

بنابراین، گاه متعلَّق نزول وهدایت آیات قرآن، تعقل و تفکر، و تنویر خرد انسان است و گاه متعلق نزول و هدایت قرآن، شفا وتطهیر دل و جان، و سلامتی کامل و همیشگی آدمی می باشد.

مضمون و مودّای این هدایت، ارائه طریق است، اما آسیب ها و خطرات، همواره رهرو و سالک قرآن را تهدید می کند و لذا احتمال نرسیدن به سر منزل مقصود، همچنان متصوّر و ممکن است؛ چنان که قرآن می فرماید: إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً (1)(ما راه را به او نشان دادیم، خواه شاکر باشد (و پذیرا گردد) یا ناسپاس)!

قرآن یک مرتبه وجودی عالیه ای نیزدارد که از آن با اسم اشاره دور تعبیر شده است؛ ذلِکَ الْکِتابُ لارَیْبَ فیهِ هُدیً لِلْمُتَّقینَ.(2) (آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است).

و مرتبة والا و اعلایش «ام الکتاب» است که اصل قرآن و مادر و ریشة آن است؛ وَ إِنَّهُ فی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکیمٌ.(3) (و آن در «امّ الکتاب» [= لوح محفوظ] نزد ما بلندپایه و استوار است).

و سرّ این که کتاب با اسم اشاره «ذلک» آمده، آن است که اشاره به دور است؛ یعنی حقایق کتاب خدا در دسترس عموم مردم نیست. اوحدی از مردم به آن دسترسی پیدا می کنند. البته عالی ترین مرتبۀ تمام و کمال آن، همان است که بر قلب پیامبر اکرم نازل شده است؛

نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمینُ . عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرین (4)؛ (روح الامین آن را نازل کرده است. بر قلب (پاک) تو، تا از انذارکنندگان باشی).

إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةِ الْقَدْرِ(5)(ما آن [= قرآن] را در شب قدر نازل کردیم)!

این مرتبه وجودی قرآن هم هدایتی دارد به نام هدایت خاص که مضمون و مودّای این هدایت ایصال الی المطلوب می کند، اما در این هدایت خاص دیگر احتمال آسیب و خطر و

ص: 55

به دنبال آن نایل نگردیدن به سر منزل مقصود، معنا و مفهومی ندارد؛ چون راهنما همواره همراه انسان سالک است.

ثانیاً: با توجه به این مقدمة مهم و ضروری، راز این که قرآن هدایت گر اهل تقوا است روشن می گردد؛ چرا که هدف از نزول قرآن هدایت عموم مردم است و از هدایت ابتدایی قرآن که در اختیار داشتن الفاظ، عبارات آیات و سوره های آن باشد، همگان بهره مند هستند، اما اگر کسی بخواهد به هدایت خاص قرآن که ایصال الی المطلوب و رسیدن به سر منزل مقصود است نائل شود، باید ردای تقوا را به تن کند؛ یعنی تا متقی نشود به هدایت خاص قرآن نخواهد رسید. بنابراین، پیش نیاز هدایت به لطائف و حقایق قرآن، تقوا و پرهیزکاری است. آن وقت وزان و سیاق آیات سورة بقره می شود وزان و سیاق آیات سورۀ واقعه که خداوند می فرماید. إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَریمٌ . فی کِتابٍ مَکْنُونٍ. لایَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ(1)(که آن، قرآن کریمی است. که در کتاب محفوظی جای دارد. و جز پاکان نمی توانند به آن دست زنند [= دست یابند]).

گویا فی کتاب مکنون یعنی «ذلک» و لایمسه الا المطهرون یعنی «المتقین» و لذا مفاد آیات هر دو سوره این می شود که به حقیقت و حقایق آن کتابی که در دسترس همگان نیست و مکنون است، جز پاکان و پرهیزکاران (المطهرون و المتقین) نمی رسند.

و این گونه تفسیر نمودن آیات و پاسخ پرسش ها را دادن از باب تفسیر قرآن به قرآن است که حضرت علی علیه السلام فرموده اند: کتاب الله تبصرون به تنطقون به وتسمعون به وینطق بعضه ببعض و یشهد علی بعض.(2)

لِلَّتی هِیَ أَقْوَمُ وَ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنینَ الَّذینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً کَبیراًً.(1) (این قرآن، به راهی که استوارترین راه هاست، هدایت می کند؛ و به مؤمنانی که اعمال صالح انجام می دهند، بشارت می دهد که برای آنها پاداش بزرگی است).

واژة «اقوم» از مادة قیام اخذ شده و صیغة «افعل تفضیل» است و به معنای مستقیم تر، استوارتر و صاف تر می باشد و به این ترتیب،مفهوم آیة شریفه این چنین می شود که «این قرآنی که در اختیار مردم است، مردم را به استوارترین، مستقیم ترین و ثابت ترین آیین حیاتبخش دعوت می کند». اما چون متعلَّق هدایت در آیه ذکر نشده و از طرفی حذف متعلَّق دلیل بر عموم است، هدایت قرآن هدایت اصول اعتقادی، مباحث کلامی و توحیدی است؛ بگونه ای که برای همگان قابل درک بوده، خالی از هر گونه ابهام و خرافات می باشد.

مستقیم ترین و صاف ترین هدایت قرآن، هدایت به کامل ترین برنامه ها و مناسک عبادی است که انسان را از هرگونه افراط باز می دارد و او را بر سبیل عدالت و صراط مستقیم ثابت قدم نگه می دارد. هدایت قرآن دعوت به زیباترین آیین، مکارم اخلاقی و کمالات نفسانی است، به طوری که برای تربیت، تزکیه و تعالی نفس انسان را از رذائل اخلاقی؛ مانند آز و حرص، طمع و اسراف، بخل و حسد و ضعف و استکبار رهایی می بخشد.

ثابتترین و صاف ترین هدایت قرآن، هدایت به مجموعه قوانین پویای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نظام حکومتی است که همواره از جنبه های زندگی معنوی و مادی برای انسان تکامل آفرین است.

اما از آنجا که اهل البیت ادری بما فی البیت هستند و همواره در تفسیر قرآن، نقش محوری پیوند ناگسستنی قرآن و عترت باید اعمال گردد، انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی(2)؛ چه آن که گاهی کبرای یک مسأله در قرآن آمده و صغرای آن در روایات یافت می شود و بالعکس.

ص: 57

امام هادی علیه السلام در روایات جامعه کبیره صغرای آیة شریفه را تبیین فرموده که مقام امامت و ولایت مطلقه، اهل بیت: می باشد.

قرآن می فرماید: إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدی لِلَّتی هِیَ أَقْوَمُ(1)، این قرآن، به راهی که استوارترین راه هاست، هدایت می کند).

امام هادی علیه السلام می فرماید: انتم الصراط الاقوم(2) بنابراین، اقوم بودن هدایت قرآن در افق اعلی، در اعتقاد و تبعیت از مقام امامت و ولایت اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام می باشد یعنی هدف از نزول قرآن هدایت انسانها است به معرفت و اطاعت از عترت معصومین علیهم السلام چه آن که آنها واجد جامع کمالات نفسانی، فضائل عقلانی و محاسن اخلاقی در حد اعلی بوده، مظهر اسمای حسنا و صفات علیای خداوند هستند. معرفت و اطاعت آنها عین معرفت و اطاعت از خداوند سبحان است. من اطاعکم فقد اطاع الله و من عصاکم فقد عصی الله.(3)

می گوید و اختصاص به عصری خاص، یا اقلیمی مخصوص و نژادی ویژه ندارد. بنابراین، مخاطب پیامها و دستورالعمل های قرآن نیز، نوع انسانها و ابنای بشر می باشد.

مانند: «یا بنی آدم»، «یا ایها الانسان»، «یا ایها الناس»، «یا معشر الجن و الانس»، «یا عباد»، «یا اهل الکتاب»، «یا بنی اسرائیل»، «یا ایها الرسول»، «یا ایها النبیّ»، «یاایها الرسول»، «یا ایها الذین آمنوا»، «آیها المؤمنون». به این ترتیب، تنها قرآن حکیم است که مسئوولیت هدایت و نجات تمام انسانها را تا دامنة قیامت به عهده دارد و به حکم این رسالت جهان شمول کتابی که برای بشریت نازل شده سه ویژگی مهم در آن ضروری است:

الف. به زبانی بین المللی و جهانی سخن بگوید تا فراگرفتن معارف و تعالیم آن برای همگان آسان باشد و بیگانگی زبان قرآن بهانه ای برای فرار از بهره مندی فرهنگ متعالی آن نگردد و انسانها از تمسک و پیمودن صراط سعادت بخش آن لحظه ای درنگ نورزند.

ب. قابل فهم برای عموم مردم باشد، یعنی محتوایش برای همگان مفید و پرمنفعت بوده، تا همۀ انسانها به آن احساس نیاز کنند و قرآن را آب حیات زندگی روحی، دینی، فکری، مادی و معنوی خود تلقی کنند و به راحتی از معارف آن بهره مند شوند.

ج. تنها زبانی که آشنای با جهانیان هست و با آنان سخن می گوید و همگان از فهم آن نصیبی را دارا هستند، زبان فطرت است که فرهنگ مشترک بین انسانها است؛ فطرتی توحیدی و خدا آشنا، فطرتی سالم و جاودانه در وجود همۀ انسانها و فطرتی غیر قابل تبدیل و تغییر: فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ.(1) (پس روی خود را متوجّه آیین خالص پروردگار کن! این فطرتی است که خداوند،انسانها را بر آن آفریده؛ دگرگونی در آفرینش الهی نیست؛ این است آیین استوار). پس زبان قرآن زبانی سودمند و قابل فهم همگان و زبان آشنای فطرت بشری و جهانی است. نشانۀ فطری بودن زبان قرآن و عمومی بودن فرهنگ مشترک آن را نیز در کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله می توان یافت که فرمود:

ص: 59

«بعثت الی الاحمر و الاسود و الابیض»؛ من برای همه نژادها و رنگ ها (سرخ و سیاه و سفید) مبعوث شده ام.(1)

سرّ این که خداوند قرآن را به عنوان یادآوری آسان معرفی می کند: وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِر(2)، آن است که قرآن پیام و معارفش با روح و روان آدمی آشنا و مانوس است؛ یعنی مطابق و هماهنگ با فطرت انسانها است. البته در عین آسان و روان بودن، قولی ثقیل، سنگین و وزین است إِنَّا سَنُلْقی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقیلاً (3)، ثقیل و پرمعنا است؛ یعنی دشوار نیست، روان و آسان است. از مجموع دو آیۀ یاد شده، معلوم می گردد که یک کتاب کامل و جامع باید این دو صفت را داشته باشد و اجتماع این دو صفت در قرآن کریم، خود یکی از ویژگی های اعجاز آن می باشد.

اثر فطری بودن زبان قرآن آن است که قرآن هم تفسیر پذیر است و هم تفسیر آن ضروری است. پس دیدگاه افراطی عدم حجیت ظواهر قرآن و نیر دیدگاه تفریطی قابل فهم بودن معانی قرآن برای همگان بدون نیاز به علم تفسیر را باطل می کند، بلکه معنای فطری بودن زبان قرآن آن است اگر کسی با قواعد ادبیات عرب و علوم قرآنی و علوم دیگری؛ مانند علم کلام، علم فقه، علم اصول، علم معانی و بیان و علم الموهبه که در فهم قرآن دخیل است، آگاه بود، حق تدبَر در مفاهیم آن را دارد و می تواند به نتیجه استنباط خود، استدلال و استناد کند و از آسیب تفسیر به رأی در امان بماند.

بنابراین، انسانها هر چند در فرهنگ فطرت مشترک اند، اما چون در استعداد و هوش همانند معادن طلا و نقره متفاوت و گوناگون هستند. الناس معادن کمعادن الذَهب و الفضَه(4)؛ لذا در بهره گیری از معانی و معارف کتاب الهی یکسان نیستند و هر کس به میزان استعداد خود از قرآن بهره می برد. برخی فقط از عبارات آن نصیبی می برند، بهره گروهی اشارات قرآن است و حظ عدۀ دیگر لطائف آن و تنها انبیای الهی هستند که به حقیقت و حقایق ناب معارف قرآن می توانند دست یابند و از آن بهرمند گردند.

ص: 60

چه آن که در روایات می خوانیم: کتاب الله عزوجل علی اربعۀ اشیاء : علی العبارۀ و الاشارۀ و اللطائف و الحقایق، فالعبارۀ للعوام و الاشارۀ للخواص و اللطائف للاولیاء و الحقایق للانبیاء.(1)

کتاب خداوند چهار مرتبه دارد: عبارات، اشاره، لطائف و حقایق، اما عبارت و الفاظ آن برای عموم مردم، اشاره و رموز آن برای خواص و عالمان، لطائف و دقائق آن برای انبیا و حقایق قرآن مخصوص پیامبران الهی است.

کس که قرآن می خواند، سخن می گوید و تکلم می کند، منتها نطق رسول امین صلی الله علیه و آله و قاری قرآن تجلی سخن و تکلم خداوند سبحان است؛ مانند «وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمی»(1) که دلالت می کند بر این که تیرانداختن تو در حقیقت و واقعاً تیر انداختن خدا است نه رمی تو هر چند در ظاهر تو تیر انداخته ای، مثل متکلم و بلند گو که آنچه حقیقتاً از بلند گو شنید می شود صدا و سخن متکلم است که در بلندگو تجلی و ظهور پیدا می کند نه این که سخن و تکلم از ناحیه خود بلند گو باشد. بلندگو در واقع مجرا و مسیر تکلم متلکم است با این بیان آنچه بعضی گفته و ممکن است بگویند که قرآن کریم عین وحی و سخن خدا است است اما هم اکنون کلام خدا و تکلم الهی نیست، دفع می شود.

نکته دیگر این که وجود مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله همانند فرشتگان، مجرای وحی و مسیر تکلم الهی است تا کلام خداوند به انسان های دیگر هم برسد و آنها هم سخن خدا را بشنوند؛ هر چند میان شنیدن آن حضرت از جبرئیل(فرشته وحی) و شنیدن انسانهای عادی از پیامبر صلی الله علیه و آله تفاوت عظیمی وجود دارد.

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ.(1) (ما قرآن را نازل کردیم؛ و ما بطور قطع نگهدار آنیم)! خود خداوند متعال که متکلم به این کلام متعالی است متعهد بر تحفظ و نگهداری آن از همه آفات و آسیبها بوده و هست. هر چند این کتاب بزرگ الهی همواره از بدو نزول تاکنون دشمن ترین دشمنان را از شیاطین و انسانها داشته و دارد. وَ جَعَلْناها رُجُوماً لِلشَّیاطینِ وَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذابَ السَّعیرِ(2)(و آنها [= شهابها] را تیرهایی برای شیاطین قرار دادیم، و برای آنان عذاب آتش فروزان فراهم ساختیم)!

منشأ خصومت با قرآن، جهالت و ضلالت داعیه گران شبهۀ تحریف بوده، غرض آنان از این اتهام بزرگ، ایجاد تفرقه در عالم اسلام و بی اثر ساختن نقش یگانه و جایگاه بی بدیل آن می باشد، در حالی که ارادۀ لایتبدل ولایتغیر الهی بر بقا و ماندگاری قرآن و انوار پرفروغ آن از یک سو و محو و نابودی دشمنان کتاب خدا و کید آنان از سوی دیگر تعلق گرفته است؛ یُریدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلاَّ أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ.(3) (آنها می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند؛ ولی خدا جز این نمی خواهد که نور خود را کامل کند، هر چند کافران ناخشنود باشند)!

خداوند سبحان در جای دیگر با صراحت بر حقیقت پیراستگی قرآن از هر گونه تحریف می فرماید:

إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جاءَهُمْ وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزیزٌ . لایَأْتیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزیلٌ مِنْ حَکیمٍ حَمیدٍ.(4) (کسانی که به این ذکر [= قرآن] هنگامی که به سراغشان آمد کافر شدند (نیز بر ما مخفی نخواهد ماند)! و این کتابی است قطعاً شکست ناپذیر... که هیچ گونه باطلی، نه از پیش رو و نه از پشت سر، به سراغ آن نمی آید؛ چرا که از سوی خداوند حکیم و شایسته ستایش نازل شده است)!

ص: 63

کتاب خدا کتاب ذکر است؛ زیرا یاد خداوند را در میان مردم از یک سو و دلهای مردم و جامعه را از سوی دیگر زنده و احیا می کند. این کتاب عزیز مطلق است؛ یعنی از گزند هرگونه اشکال و شبهه و دخل و تصرف، محفوظ بوده، در اوج صیانت و امنیت بسر می برد. کتاب خداوند مانند خودش حکیم و حمید است. حکیم بوده یعنی مطالبش متقن و علوم و معارفش خود بخود نابود نمی شود هیچ نقد و نقضی نمی توان بر آن وارد نمود تا از اعجاز آن کاسته گردد و نیز کتاب خدا کتاب حمید است؛ زیرا برای مسلمانان مایه هدایت، رحمت و بزرگترین نعمت الهی بوده که می تواند همۀ علوم معارف و نیازهای خود را از محضر قرآن فرا بگیرند، از این رو شکر این نعمت مطلق الهی و ستایش آن برهمگان لازم و ضروری است.

و لذا چون قرآن از ناحیۀ خداوند حکیم و حمید نازل گردیده است، (تَنْزیلٌ مِنْ حَکیمٍ حَمیدٍ) باطل و تحریف، افزایش و کاهش به هیچ وجه در حریم آن راه ندارد. «لا یَأْتیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ» خداوند در این آیه شریفه با نفی استغراق راهیابی تمام باطل را برساحت مقدس قرآن چه در عنصر نزول وحی و حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله من بین یدیه و چه پس از رحلت آن حضرت ولامن خلفه در همه اعصار و امصار نفی می نماید.

اما اولاً؛ معجزات انبیای سلف با معجزۀ پیامبر اسلام متفاوت است و هر چند آنها هم صاحب کتاب آسمانی بوده اند ولکن در آنها دعوت به تحدی نشده است و ثانیاً؛ چون قرآن تجلی الوهیت، علم و قدرت، عزت و حکمت خداوند است (لقد تجلی الله لخلقه فی کلامه ولکنهم لایبصرون(1))، خداوند با الوهیتش برای آفریدگانش در کلامش (قرآن) ظهور کرده اما مردم تجلی خداوند را نمی بینند. پس همانطور که خداوند سبحان «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ»(2) است؛ یعنی مثل و مانندی ندارد، کتاب او که تجلی اسما و صفات او است نیز لیس کمثله شیء بوده، نظیر و همتایی ندارد.

و ثالثاً؛ این تحدّی انحصار به خود قرآن ندارد، بلکه تحدی و مبارزه طلبی قرآن و دعوت نمودن منکران نبوت برای آوردن مثل آن شامل خود قرآن و اجزای آن یعنی سوره ها نیز می گردد و این حقیقت حداقل در هفت آیه از سوره های مختلف قرآن متذکر گردیده است.

تحدی به مجموعۀ قرآن: قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهیراً (3) (بگو: «اگر انسانها و پریان (جن و انس) اتفاق کنند که همانند این قرآن را بیاورند، همانند آن را نخواهند آورد؛ هر چند یکدیگر را (در این کار) کمک کنند). اولاً: خطاب تحدی خطاب به همه مردم است به طوری که افراد اندیشمند و متخصصان هر عصری را نیز به معارضه دعوت می کند با این که عوام مردم توان مبارزه علمی را ندارند اما عمومیت خطاب تحدید آن است اگر دانشمندان نتوانستند مثل قرآن را بیاورند و اعجاز قرآن را تصدیق کردند توده مردم با الگو ارزش گرفتن از اندیشمندان و متفکران جامعه خود نیز به تعقل و تحقیق بپردازند. از تقلید کورکورانه بپرهیزند انبیاء حقیقی را از پیامبر دروغین تشخیص داده و در برابر آن تسلیم شوند و از مدعیان نبوت معجزه و دلیل بخواهند.

ص: 65

ثانیاً: چون قرآن کریم خود را کتابی برای همه مردم جهان معرفی می کند از همه انسانها برا ی حقانیت قرآن دعوت به مبارزه و مانند آوردن آن می کند، و این تحدی بدلیل جاودانگی قرآن شامل همه انسانها در همه اعصا و امصار می گردد، قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ، (بگو: «اگر انسانها و پریان (جن و انس) اتفاق کنند) و لذا تحدی قرآن نیز کلیت و دوام دارد.

ثالثاً؛ از دشمنان اسلام در عصر نزول و بعد از آن که می گویند قرآن ساختگی است دعوت به تعاون، همکاری و هم فکری در مقابله ناپذیری قرآن می کند؛ «عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآن»(1)

رابعاً؛ این تحدی قوی ترین شکل تحدی است؛ زیرا با تحریک دشمن و بسیج نمودن عِدّه و عُدّه او همراه است؛ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهیراً.(2)

خامساَ: را با قاطعیت تمام مبارزان با قرآن و موجودات مکلف را عاجز و ناتوان از آوردن مثل قرآن می داند لا یَأْتُونَ بِمِثْلِه(3)

سادساً؛ تحدی خداوند با اعجاز اخبار غیبی موکد شده؛ یعنی علاوه بر آن که همراه با تعجیز است، اخبار غیبی را نیز به همراه دارد و خبر می دهد که در آینده نیز کسی قدرت آوردن مثل قرآن را ندارد؛ زیرا تاکنون که بیش از 14 قرن از زمان تحدی می گذرد، هیچ گونه نشانه ای از آوردن حتی سوره ای از قرآن دیده نمی شود.

سابعاً؛ تحدیّ قرآن مطلق است، یعنی تنها با اسلوب لفظی خود تحدی ننموده است، بلکه با جهات معنوی و محتوایی خود تحدی و ادعای اعجازی نموده که بشر از خلق آن ناتوان است.

ص: 66

تحدی به ده سوره قرآن: أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقین.(1) (آنها می گویند: «او به دروغ این (قرآن) را (به خدا) نسبت داده (و ساختگی است)!» بگو: «اگر راست می گویید، شما هم ده سوره ساختگی همانند این قرآن بیاورید؛ و تمام کسانی را که می توانید -غیر از خدا- (برای این کار) دعوت کنید!»).

خویش تجلیل و ستایش نموده به خود تبارک و آفرین می گوید، أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمین(1)

2. مالکیت، حاکمیت و قدرت بر جهانی هستی: مورد دیگر استعمال واژه تبارک جائی است که خداوند ملک وجود را به خودش منتهی می کند یعنی مالکیت، حاکمیت و قدرت مطلقه لایزالش بر همه ذرات عالم را از آن خود می داند آنجا نیز به خود آفرین و تبارک می گوید؛ الَّذی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً. تَبارَکَ الَّذی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ.(2) (آن کس که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل می کنید. پربرکت و زوال ناپذیر است کسی که حکومت جهان هستی به دست اوست، و او بر هر چیز تواناست).

3. خلقت جسم و روح انسان: یعنی جائی که خداوند منان عالم را به ثمر می رساند عالم عصاره بر آدم می شود آدم را از دل خاک وگل تبدیل به نطفه، نطقه به علقه و مضغه و استخوان و گوشت می کند و بعد از همه این مراحل یک خلقت دیگر و زیباتری بر خلق اولش می افزاید و زیباترین موجودش را به زیباترین درجه خلقت می رساند خداوند متعال از مقام خویش تجلیل و ستایش نموده به خود تبارک می گوید: وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طین. ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فی قَرارٍ مَکین(3)ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقینَ،(4) (و ما انسان را از عصاره ای از گِل آفریدیم؛ سپس او را نطفه ای در قرارگاه مطمئن [= رحم] قرار دادیم؛ سپس نطفه را بصورت علقه [= خون بسته]، و علقه را بصورت مضغه [= چیزی شبیه گوشت جویده شده]، و مضغه را بصورت استخوانهایی درآوردیم؛ و بر استخوانها

ص: 68

گوشت پوشاندیم؛ سپس آن را آفرینش تازه ای دادیم؛ پس بزرگ است خدایی که بهترین آفرینندگان است)!

وقتی خدا از دل این عالم هستی گوهری یکدانه و یکتایی را پرورش داد و به ثمره و میوه رساند به خود آفرین گفت.

4. نزول قرآن بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله : چهارمین مورد استعمال واژۀ تبارک در قرآن جایی است که ذات قدوس احدیت اشرف «ما فی الوجود»؛ یعنی قرآن که تجلی الوهیتش هست را به اشرف «من فی الوجود»؛ یعنی عقل کل و کل عقل، علم کل و کل علم، اخلاق کل و کل اخلاق، پیغمبر خاتم نازل و واصل می کند، آن گاه می فرماید: تَبارَکَ الَّذی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعالَمینَ نَذیراً .(1) و خداوند از مقام ذات خویش تجلیل و ستایش نموده، به خاطر نزول قرآن بر حبیبش به خود آفرین می گوید.

اما خصوصیت این تبارک آن است که تجلی همه تبارک های قرآنی بوده، تمام تبارک ها را در خود جمع نموده؛ یعنی تجلی و ظهور الوهیت، ربوبیت، خالقیت، مالکیت، حاکمیت و قدرت مطلقه و علم لایتناها و نامحدود خداوند سبحان است؛ چرا که رئیس مذهب امام صادق علیه السلام فرمود: لقد تجلی الله لخلقه فی کلامه و لکنهم لایبصرون؛ خداوند در قرآن بر بندگانش تجلی و ظهور نموده اما آنها چون بصیرت ندارند تجلی خدا را نمی بینند.

یعنی خداوند با همۀ وجود در قرآن تجلی نموده و قرآن کریم ظهور اسمای حسنا، صفات علیا، و جمال و جلال و کمال ذات اقدس الهی است اما مردم چون بصر دارند و بصیرت ندارند، عقل دارند و تعقل و درایت ندارند، جمال و جلال الهی را در قرآن نمی بینند.

پس زیباترین آفرین خدا به خود به خاطر نزول قرآن بر رسول اکرم صلی الله علیه و آله است. و کافی است که انسانها بفهمند عظمت قرآن را و نیز درک کنند که ذات قدوس متعال چه قیامت و غوغایی از علم و حکمت و قدرتش را در این کتاب شریف، نمایان کرده است، شاید بندگان، معرفت و انس و الفت به این کتاب پیدا کنند.

ص: 69

عامه و خاصه است، که آیه انعمت علیهم بیانگر آن می باشد هر چند در این آیه مصداق منعم علیهم و کسانی که خداوند نعمت را بر آنان تمام کرده بیان نشده اما در سوره اسراء مصادیق آن تبیین شده وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفیقا.(1) (و کسی که خدا و پیامبر را اطاعت کند، (در روز رستاخیز،) همنشین کسانی خواهد بود که خدا، نعمت خود را بر آنان تمام کرده؛ از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان؛ و آنها رفیقهای خوبی هستند)!

چهارمین بخش آن مربوط به ولایت و امامت امامان معصوم علیهم السلام است که آیه اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیم یک مصداق جامع و کاملش ولایت ائمه معصومین علیهم السلام می باشد همچنان که در روایات صراط مستقیم به امامان معصوم تفسیر شده است.(2) و بالاخره پنجمین بخش سوره حمد مربوط به مباحث اخلاقی است که آخرین آیه یعنی غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لاَ الضَّالِّینَ عهده دار آن است. البته احکام عملی اسلام که قرآن کریم نیز مبین و متکفل آن است بنحو کلی در این آیه مندرج است زیرا زمانی انسان به اخلاق فاضله و کمالات نفسانی نائل می گردد که اوامر و نواهی پروردگار متعال را اتیان کند به عبارت دیگر زمانی انسان دچار غضب و خشم الهی و نیز ضلالت و گمراهی می گردد که از سر علم و عمد با فرمان پروردگان منان مخالفت نماید. بدین ترتیب می توان گفت تمام اصول و فروع دین و معارف الهی در سوره حمد تعبیه و ترسیم شده و این سوره عصاره تمام کتب آسمانی و قرآن کریم و گنج عرش خداوند است.

القرآن العظیم، الوافیه، الکافیه، الشافیه، الشفاء، الصلاه، الدعاء، الاساس، الشکر، الکنز، النور، السوال، تعلیم المساله، المناجاه، التفویض، الحمد الاولی و الحمد القصری، است.(1)

فافرد الامتنان علی بفاتحۀ الکتاب و جمعلها بازاء القرآن العظیم(1) خداوند منت و نعمتش را به من اختصاص داد با اعطای سوره حمد (فاتحه الکتاب) و آن را همتای قرآن عظیم قرار داد.

نکته دقیق در آیه 87 سوره حجر آن است که از دو منت و موهبت پروردگار متعال به پیامبر اسلام موهبیت معنوی سوره حمد مقدم بر قرآن عظیم شده است و این تقدم اسراری را در بردارد که حکایت از جلالت و عظمت این سوره می کند.

(بگو: «خدا خالق همه چیز است). و نیز می فرماید از مهمترین ویژگیهای خلقت پروردگار خلق احسن و زیباترین است. الَّذی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ،(1) و چون خداوند آفریننده اشیاء و آفریننده زیباترینها است پس حمد مطلق و حمد ازلی و ابدی و سرمدی مخصوص ذات قدوس متعال است. اما تقریب استدلال و برهان اختصاص حمد برای خداوند سبحان آن است که اولاً: که ذات خداوند متعال واجد و جامع تمام کمالات ثبوتی و منزه از صفات سلبی است عقل و انسان بخوبی درک می کند چون واجب الوجوب مطلق است و همه وجودها و کمالات از ناحیه او است.

ثانیاً: عقل نیز بخوبی درک می کند که هر کمال و کاملی مستحق حمد و ستایش و محمود است، و چون ذات خداوند سبحان کمال مطلق و مستجمع همه کمالات وجودی است پس حمد مطلق مستحق و مختص به ذات مقدس احدیت است و جز او هیچ کس مالک حمد نیست. آیه شریفه «الحمد الله» حکم حمد را به برای اسم «الله» ثابت می کند و در واقع وصف (الله) خود بیانگر علت ثبوت حمد برای خداوند سبحان است زیرا خصوصیت اسم «الله» در میان نامهای خداوند آن است که لفظ جلاله «الله» مستجمع جمیع اوصاف و کمالات وجودی خداوند است. بنابراین حکم ثبوت حمد برای وصف الله از باب تعلق الحکم بالوصف مشعر بالعلیه می باشد. یعنی علت اختصاص حمد برای خداوند خود نام مقدس «الله» است.

برهان دیگر اختصاص حمد به خداوند سبحان برهان عقلی وجوب شکر منعم است. توضیح برهان این که اولاً: عقل بخوبی درک می کند که در برابر هر نعمتی که از منعم به انسان می رسد شکر و سپاس از منعم لازم واجب است.

ثانیاً: عقل نیز بخوبی درک می کند که همه نعمتها از ناحیه خداوند منان است و منعم بالذات و حقیقی ذات مقدس او است همچنان که قرآن کریم نیز می فرماید: وَ ما بِکُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّه (2)، (آنچه از نعمتها دارید، همه از سوی خداست)!

یا ... وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ

ص: 74

ظاهِرَةً وَ باطِنَة(1) (و نعمتهای آشکار و پنهان خود را به طور فراوان بر شما ارزانی داشته است؟) تمام نعمتهای مادی و معنوی، ظاهری و باطنی از ناحیه ذات قدوس متعال است، پس شکرگذاری و سپاسگذاری نسبت به نعمتهای الهی لازم و فرض است و حمد انحصار و اختصاص به خداوند سبحان دارد.

از آیه کریمه «الحمد الله» نیز استفاده می شود که اسم رب ظاهرترین اسم از میان اسمهای الهی است و چون ربوبیت خداوند سراسر عالم وجود عالم امکان را فراگرفته است و فضای ربوبیت ذات حق تعالی آن است که هر موجودی را به کمال شایسته آن برساند پس حمد و ستایش در برابر نعمت بزرگ ربوبیّت پروردگار عالم لازم و ضروری است و از طرفی چون خداوند در ربوبیتش هیچ شریکی ندارد پس حمد و ستایش و سپاس منحصر مخصوص ذات قدوس خداوند منان است البته اختصاص و انحصار حمد به خدای سبحان از «الف و لام» در واژه الحمد نیز استفاده می شود، چون از نظر ادبی «الف و لام» کلمه الحمد یا برای استغراق و یا جنس است که در هر دو صورت معنایش ثبوت هر حمدی از هر حامدی برای هر محمودی در واقع ثبوت حمد برای خداوند است.

حامد لسانی بلکه حامد قلبی و ایمانی، چنین انسانی از حیزّ انسانیّت تنزّل و به حدّ حیوانیت پیوسته است.

همچنان که خداوند می فرماید: أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَل،(1) (آنها همچون چهارپایانند؛ بلکه گمراهتر). چه آن که بهائم و حیوانات از نعمتهای خداوند استفاده می کنند ولی آن چه ندارند معرفت حمد و ستایش و سپاس خداوند است. هر چند که قرآن کریم می فرماید همه موجودات به تسبیح و حمد خداوند مشغولند، «إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُم»(2) (و هر موجودی، تسبیح و حمد او می گوید؛ ولی شما تسبیح آنها را نمی فهمید).

اما رمز این که خداوند درباره بعضی انسانها می فرماید: أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَل(3) همانند چهار پایان، بلکه از آنان نیز پست ترند، آن است که حیوانات مرتبه ضعیفی از شعور حیوانی حمد و شکر الهی را دارند ولی چون از عقل بی بهره اند لذا به مرتبه کمال حمد معقول نمی رسند، ودر حد شعور ضعیف خود به شکر و حمد خداوند می پردازند اما انسان با دارا بودن کمال عقل و اندیشه عقل خود را در اسارت هوی و هوس، و در خدمت عضب و شهوت به کار می گیرد، لذا به مقام کمال انسانی که ناطق حامد باشد نمی رسد.

ص: 76

شنیدن آیاتش لرزه بر اندام کسانی که از پروردگارشان می ترسند می افتد؛ سپس برون و درونشان نرم و متوجّه ذکر خدا می شود). کسانی که در برابر قرآن هیچ واکنشی نشان نمی دهند و قرآن هیچ تاثیری در آنها نمی گذارد چون آنرا هضم و تحمل نکرده اند، تنها از وجود لفظی، کتبی و مفهوم ذهنی بهره برده اند اما باطن و وجود حقیقی قرآن چون درجاتشان ننشسته از کلام خدا بیگانه اند متاثر نمی شوند و گرنه از زیباترین مخلقو خدا لذت می بردند و از عظمت نفوذ آن بر خود می لرزیدند. همچنین در آیات ابتدائی سوره الرحمان خداوند سبحان بعد از ذکر صفت رحمانیتش از تعلیم قرآن به انسان سخن می گوید، الرَّحْمنُ. عَلَّمَ الْقُرْآنَ. خَلَقَ الْإِنْسانَ. عَلَّمَهُ الْبَیانَ.(1) (خداوند رحمان. قرآن را تعلیم فرمود. انسان را آفرید. و به او «بیان» را آموخت).

ذکر نعمت قرآن و تعلیم آن به انسان بیانگر وجه احسن بودن قرآن است زیرا انسانی که دراحسن تقویم خلق شد تنها در پرتو تلقی وحی و تعلم از معارف و تعالیم بلند قرآن مجیداست که می تواند به کمال نهائی خویش و مقام خلیفه الهی و انسانیت راه یابد و الا انسان منهای قرآن یعنی انسان منهای انسان، انسان منهای قرآن نه تنها حیوان نیست بلکه پست تر و پایین تر از حیوان است. إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذینَ لایَعْقِلُون (2)(بدترین جنبندگان نزد خدا، افراد کر و لالی هستند که اندیشه نمی کنند).

وجود مبارک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره افضل و احسن بودن قرآن در میان مجموعه نعمتهای مادی و معنوی خداوند می فرماید: القرآن افضل کل شی دون الله فمن و قرّ القرآن فقد و قر الله و من لم یوقر القرآن لقد استخفّ بحرقه الله.(3)

قرآن کریم پس از خدای متعال از هر چیز دیگر برتر است، پس هر کس قرآن را بزرگ بشمارد خدا را بزرگ شمرده و هر کس آن را بزرگ نشمارد و بی احترامی کند به مریم مقدس خداوند متعال استخفاف ورزیده در حدیث دیگری آن حضرت می فرماید: انا اوّل وافد

ص: 78

علی العزیز الجبار بوم القیامه و کتابه و اهل بیتی(1) در روز قیامت که روز بازگشت همه مخلوقها به سوی خالق است اولین مهمانی که برای خدای سبحان وارد می شود من پیغمبر خدا و قرآن کریم و اهل بیت من است.

شایان ذکر است که انوار مقدسه پیامبر و قرآن و اهلبیت هر کدام دارای مراتبی هستند که در مرتبه اعلی و برین نور و احد و حقیقت واحده اند و قرآن کریم وجود عینی و حقیقی رسول خدا و اهل بیت او است یعنی پیامبر و عترتش ام الکتابی هستند که قرآن کریم تجلی و تنزل یافته از آن ام الکتاب می باشد.

اسرار اینکه قرآن زیباترین کتاب و مخلوق الهی است در آیه کریمه بیان شده: الله نزل احسن الحدیث کتاباً متشابهاً مثانی(2)

نکته و سر اول این که در بین آیات قرآن هیچ گونه تعارض و اختلافی راه ندارد چرا که قرآن از ناحیه ذات قدوس متعال نازل شده وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فیهِ اخْتِلافاً کَثیراً(3)اگر قرآن از نزد غیر خداوند می بود حتماً اختلاف فراوانی در بین آیاتش راه پیدا می کرد ولی از آنجا که از جانب خداوند سبحان نازل شده هیچ گونه اختلاف و تعارضی در بین آیات کریمه قرآن وجود ندارد. بلکه قرآن کتابی است متشابه «متشابهاً» یعنی همسان، همتا و شبیه که یک نوع هماهنگی و انسجام فوق العاده ای در سراسر آیات آن به چشم می خورد. نه تنها آیات آن با هم تعارض و تضاد ندارد بلکه مکمّل و متمم یکدیگر نیز هستند و توجه به این مطلب که در سراسر آیات قرآن اختلاف و تضادی نیست هم دلالت بر اعجاز قرآن می کند و هم دلالت بر این که بزرگترین و زیباترین معجزه الهی است نکته و سر دوم احسن الحدیث بودن قرآن «مثانی» بودن آت است یعنی آیات آن به گونه ای است که مفسر و مبیّن یکدیگر است، مثانی از استثناء و انعطاف است یعنی آیات به یکدیگر متمایل و منعطف بوده به همدیگر گرایش دارند و لازمه چنین گرایش و انعطافی آن است که مفسر و مبین و همدیگرند.

ص: 79

اما تقریب مطلب این که از آنجا که یکی از اوصاف ویژه قرآن کریم «تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ» است. «وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ»(1) ادعای قرآن این است که بیانگر و روشنگر همه علوم و معارف ضروری بشر و همه حقایق عالم هستی است، و از طرفی معقول نیست که کتابی تبیان کل شی باشد اما در تبیین خود نیاز به غیر داشته باشد به خودش متکی نباشد.

ذات نیایافته از هستی بخش کی تواند که شود هستی بخش

پس ممکن و معقول نیست که قرآن تبیان همه چیز باشد اما تبیان خودش نباشد اگر تبیین کننده خودش نباشد نمی تواند تبین کننده دیگر اشیاء باشد و این نقص و کمبود به ساحت مقدس قرآن کریم است و با احسن الحدیث بودن آن سازگاری ندارد لذا یکی از خصوصیات قرآن کریم آن است که چون قرآن تبیان همه چیز است پس تبیان خودش هم خواهد بود. و این معنا از واژه «مثانی» نیز استفاده می گردد.

البته مراد از این که قرآن تبیان همه چیز است مجموع قرآن است یعنی مجموع قرآن تبیان همه چیز است نه این که هر آیه تبیان همه چیز باشد. یعنی یکی آیه عام است ودیگر خاص یکی مطلق است و دیگر مقید یکی مجمل است و آیه دیگر مبین یکی ناسخ و یکی منسوخ یکی قرینه و دیگری ذوالقرنیه است بگونه ای که کمبود هر آیه ای را حتماً آیه تدارک و تأمین می کند.

هُوَ اللَّهُ الَّذی لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ(1) و خدایی است که معبودی جز او نیست، حاکم و مالک اصلی اوست، از هر عیب منزّه است، به کسی یتم نمی کند، امنیّت بخش است، مراقب همه چیز است، قدرتمندی شکست ناپذیر که با اراده نافذ خود هر امری را اصلاح می کند، و شایسته عظمت است).

مهیمن؛ یعنی محافظ و مراقبی که حاکمیت و اشراف و سیطره دارد، و خداوند سبحان خود مهیمن بر کل عالم موجودات است؛ هیمنۀ خداوند بر موجودات به علم و قدرت او است. سیطرۀ خداوند بر کائنات به بقا و دوام و محور از بین بردن آنها است. هیمنۀ قرآن کریم نیز نسبت کتب آسمانی به این است که آیات اعتقادی، اخلاقی و احکام قرآن حاکم و برتر بر کتب انبیای پیشین است و قرآن با حاکمیت مطلقه ای که دارد می تواند مطالب آنها را محو و اثبات کند. می تواند حافظ ناسخ، مضیِّق موسّع و مؤیّد شرایع آسمانی آنها و یا مبدع و محدث تعالیم کامل تر قوانین زیباتر برای جامعۀ بشری در همه عرصۀها باشد.

وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتابِ وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ(2) (و این کتاب [= قرآن] را به حق بر تو نازل کردیم، در حالی که کتب پیشین را تصدیق می کند، و حافظ و نگاهبان آنهاست).

چون قرآن حاکم، برتر و مهیمن بر کتب آسمانی است آنچه از تورات و انجیل حق باشد تثبیت و تبیین و آنچه دستخوش تحریف قرار گرفته را بر ملا و ابطال می کند بعنوان مثال دربارۀ یهودی که در کتاب خدا دست اندازی کرده از پیش خودشان کتابی به نام تورات می نویسد می فرماید: فَوَیْلٌ لِلَّذینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلیلاً فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ(3) پس وای بر آنها که نوشته ای با دست خود می نویسند، سپس می گویند: «این، از طرف خداست.» تا آن را

ص: 81

به بهای کمی بفروشند. پس وای بر آنها از آنچه با دست خود نوشتند؛ و وای بر آنان از آنچه از این راه به دست می آورند)!

با زبان تهدید این کار یهود و آن چه از خود نوشته اند و به خدای متعال نسبت می دهند را ابطال می کند.

قرآن کریم چون قیّم کتب آسمانی است، بزرگترین خدمت را در ماندگار بودن نام آنها؛ بویژه تورات و انجیل نموده است؛ یعنی اگر قرآن نبود، اثر و نامی از تورات و انجیل و موسی و عیسی نبود.

استاد جوادی آملی می نویسد: یکی از لطیف ترین تعبیرات حاج شیخ جعفر کاشف الغطاء این است که اگر قرآن نازل نمی شد، نامی از یهودیت و مسیحیت روی زمین باقی نمی ماند؛ زیرا با پیشرفت های علمی بشر امکان پذیرش چنین کتاب های تحریف شده و مشتمل بر خرافات وجود نداشت. کتابهایی که معاذ الله خدا را در حد کشتی گرفتن با یعقوب تنزل می دهد و به انبیای الهی نسبت تبهکاری می دهد، میگساری را تجویز می کند و مانند آن، چنین کتاب و دینی ماندنی نبود. وجود مبارک پیامبر خاتم آمد و قرآن را آورده و دربارۀ انبیا عموماً و دربارۀ وجود مقدس موسای کلیم و عیسای مسیح خصوصاً در نهایت کمال و شکوه سخن گفته است. قرآن کریم «عذراء» بودن مریم را ستوده، «مطهّر» بودن او را وصف کرده و تهمت های ناروایی را که به ایشان زده بودند کاملاً زدود(1)یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمینَ(2)(«ای مریم! خدا تو را برگزیده و پاک ساخته؛ و بر تمام زنان جهان، برتری داده است.)

بنابراین عقل و عقلا و قرآن همه حکم می کنند به این که براهل یهود و نصاری لازم و واجب است که آئین اسلام را پذیرفته، به آغوش گرم قرآن بازگردند و تمام کتابهای تحریف شدۀ تورات و انجیل را محو نموده کلیساهای خود را تبدیل به مسجد کنند و قرآن مجید را کتاب زندگی کتاب سعادت و کتاب آسمانی خود تلقی کنند؛ چرا که از دو فرض خارج نیست یا ملتزم می شوند که تورات و انجیل کنونی تحریف نشده و آنچه اکنون

ص: 82

موجود است طبق وحی بوده و هست، در این صورت لازمۀ آن اهانت به ذات قدوس سبحان و صفات مخلوق را معاذ الله بر خدا بار نمودن و معصوم ندانستن انبیای الهی و نیز تهمت به حضرت مریم می باشد که همه این امور از ساحت قدسی وحی و کتاب آسمانی منزّه و بری است. پس به ضرورت و برهان عقل و نقل فرض اول که عهدین تحریف نشده باشد باطل شده، و تورات و انجیل از حجیّت ساقط می گردد. و اما فرض دوم به برهان سبر و تقسیم، آن است که اهل کتاب اعتراف به تحریف تورات و انجیل کنند که در این صورت از باب اقرار عقلا علی انفسهم جایز نیز عهدین از حجیت و حیّز اعتبار ساقط می شود. بنابراین، در هر دو صورت به طور یقین پذیرش اسلام و قرآن برای اهل کتاب ضروری و فوری است و آن چه بعد از ظهور اسلام و امروزه در دست دارند چیزی جز باطل و خرافه نیست.

این رو همگان می توانند پس از تلاوت یا استماع و بعد از آشنایی به قوانین و فنون ادبیات عرب با تعقل و تدبر از آن بهره مند گردند.

حم. وَ الْکِتابِ الْمُبین. إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ(1) (حم. سوگند به کتاب مبین (و روشنگر). که ما آن را قرآنی فصیح و عربی قرار دادیم، شاید شما (آن را) درک کنید)!.

اما ادعای قرآن قرآن کریم این است که بخشی از معارف و حقایق برین آن از قلمرو انسان های عادی و قدرت بشری خارج و در مکانتی عالی و بلند موجود است؛

إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَریمٌ. فی کِتابٍ مَکْنُونٍ. لایَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ(2)(که آن، قرآن کریمی است. که در کتاب محفوظی جای دارد. و جز پاکان نمی توانند به آن دست زنند [= دست یابند]). و لذا این مرتبه بلند و اعلای یطون و حقایق مکنون آن به ام الکتاب نامگذاری شده است؛

وَ إِنَّهُ فی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکیمٌ.(3) (و آن در «امّ الکتاب» [= لوح محفوظ] نزد ما بلندپایه و استوار است!).

این مرتبه اعلا و الای از حقیقت قرآن را رسول خدا صلی الله علیه و آله بدون واسطة پیک وحی مستقیم از جانب ذات قدوس متعال دریافت نموده است؛

وَ إِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَکیمٍ عَلیمٍ(4)(به یقین این قرآن از سوی حکیم و دانایی بر تو القا می شود).

و با علم لدنی و ام الکتاب است که رسول اکرم صلی الله علیه و آله به عالی ترین درجه قرب الهی و مقام انسانیت و خلافت مطلقه و ولایت کلی الهی رسید.

ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی. فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی(5)(سپس نزدیک تر و نزدیکتر شد. تا آن که فاصله او (با پیامبر) به اندازه فاصله دو کمان یا کمتر بود).

ص: 84

و از جمع بین دو آیه لایَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ(1)(و جز پاکان نمی توانند به آن دست زنند [= دست یابند].)

و آیة إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراًً(2) . (و در خانه های خود بمانید، و همچون دوران جاهلیّت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید، و نماز را برپا دارید، و زکات را بپردازید، و خدا و رسولش را اطاعت کنید؛ خداوند فقط می خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد.)

استنباط و استفاده می شود که مرتبة برین معارف قرآن که در مقام لدن یا ام الکتاب مکنون و محفوظ است، معلوم و ممسوس و در دسترس مطهرون؛ یعنی ذوات مقدس اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام می باشد و تماس با باطن قرآن و حقایق مکنون آن بهرة ویژة انسانهای معصوم علیهم السلام است و دیگران حتماً به آنان نیازمندند.

پیامبر و معصومین علیهم السلام چون انسان کاملند و اولین مخلوق الهی انسان کامل است و چیزی که مخلوق اول شد بر همة مخلوقات دیگر شرافت وجودی دارد و لذا ذوات مقدسشان در عالم ملکوت ام الکتاب، و در عالم عقل قرآن معقول، در عالم مثال قرآن ممثلّ، و در عالم طبیعت قرآن ناطق؛ یعنی وجود عینی و حقیقی قرآن هستند، نه تنها احاطۀ کامل به همة حقایق و معارف قرآن تدوین دارند، بلکه خودشان قرآن تکوین اند و نشئۀ وجودی شان مقدم بر قرآن است و لذا همان گونه که ام الکتاب از قرآن عربی مبین بالاتر و والاتر است، معصومین علیهم السلام هم که ام الکتاب نزد آنها بوده و به آن دسترسی دارند، مقام و مرتبۀ وجودی آنها نیز از قرآن بالاتر و برتر است.

در دعای ندبه می خوانیم: یا من هو فی ام الکتاب لدی الله لعلی حکیم(3) خطاب به حضرت علی علیه السلام است؛ یعنی کسی که نزد خدای علی حکیم ام الکتاب می باشی.

ص: 85

همچنان که خود قرآن می فرماید: وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذی أُنْزِلَ مَعَهُ؛(1) (پس کسانی که به او ایمان آوردند، و حمایت و یاریش کردند، و از نوری که با او نازل شده پیروی نمودند، آنان رستگارانند).

یعنی قرآن در معیت و همراه پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده است. قرآن که نور است از حضرت تبعیت می کند، و مردم باید قرآنی و نورانی شوند و همانند قرآن از پیامبر و اهل بیت پیروی کنند. و وزان جمله امیرالمومنین علیه السلام که در عظمت شأن خود و جایگاه و منزلت قرآن فرمود. ذلک القرآن فاستنطقوه و لن ینطق لکم و لکن اخبرکم عنه.(2) وزان آیۀ 79 سورة مبارکة واقعه است که خداوند در توصیف و تجلیل قرآن می فرماید: انه القرآن کریم لایسمه الا المطهرون؛ یعنی «لن ینطق لکم» با جمله «لایمسّه» و مفاد «لکن اخبرکم عنه» با جمله «الا المطهرون» یکی است، مردم عادی توان استنطاق و سؤال خاص از ساحت مقدس قرآن و بهرة از معارف آن را ندارند مگر این که از سخنگوی قرآن و ناطق آن استعانت بطلبند، همان گونه که خداوند عظیم «و هو العلی العظیم» با سوگند عظیم و «انه لقسم لو تعلمون عظیم» در قرآن عظیم«و لقد آتیناک سبعاً من المثانی و القرآن العظیم»، این مطلب عظیم و مهم را فرموده که توان درک و نیل به حقیقت تفسیر و تأویل کتاب خدا و حقایق آن جز از ناحیۀ مطهرون که خدا آنها را از هرگونه آلودگی منزه و پاک نموده و به آنان طهارت و عصمت مطلقه عنایت فرموده برای احدی میسور نیست. کما این که وزان حدیث معروف امام صادق علیه السلام که در عظمت عمق و فهم دقیق احادیث معصومین علیهم السلام فرمود:

انَّ احادیثنا صعب مستصعب لایحتملها الا نبی مرسل او ملک مقرّب او عبد امتحن الله قلبه للتقوی(3) «یعنی فهم دقیق احادیث ما، بسیار مشکل است و

ص: 86

کسی توان تحمل آن را ندارد جز نبی مرسل یا فرشته مقرّب یا بنده ای که خداوند قلب او را برای تقوا آزمایش کرده است.

نیز و زان آیة إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَریمٌ. فی کِتابٍ مَکْنُونٍ. لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ است(1)(که آن، قرآن کریمی است. که در کتاب محفوظی جای دارد. و جز پاکان نمی توانند به آن دست زنند [= دست یابند]).

و بدین ترتیب قرآن صامت و قرآن ناطق هر دو نور واحد و حقیقت واحدند و پیوند ناگسستنی با یکدیگر داشته، هر کدام مفسّر و مبیّن دیگری است و کلید ارتباط و بهره مندی از هر دو پاکی و طهارت از هر نوع آلودگی روحی، اعتقادی و اخلاقی است. بنابراین، قرآن مجید کتابی عمیق و حقیقتی گسترده است و هر کس به مقدار ظرفیت وجودی خود می تواند از آن بهره مند شود و امامان معصوم نیز آیات قرآن را برای مسلمانان یکسان معنی نمی کردند بلکه بسته به استعداد افراد، برای برخی ظاهر قرآن و برای برخی دیگر باطن، قرآن را تفسیر و تبیین می نمودند.

ناخن را چیدن است، عبدالله بن سنان به امام عرض کرد، جعلت فداک ان ذریح حدثنی عنک بانک قلّت له «لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ» لقاء الامام «وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ» تلک المناسک. ذریح محاربی از شما دربارة معنای آیه نقل می کند که فرموده اید مراد از آیه لقای امام و انجام مناسک حج است ولی شما برای من به گونة دیگری تفسیر می فرمائید. امام صادق علیه السلام فرمودند: صَدَقَ ذریح و صَدَقتَ؛ هم خود ذریح صادق و راستگوست و هم این مطلب و خبری که داده است صادق و درست است، بعد حضرت مراتب قرآن را بیان فرمودند: ان للقرآن ظاهراً و باطناً و من یحتمل مثل ما یحتمل ذریح(1) ؛ قرآن ظاهری دارد «ثُمَّ لْیَقْضُوا» است که معنای ظاهر آن اصلاح ظاهر بدن (موی شارب و ناخن چیدن) است، و باطنی دارد که مراد اصلاح درون و باطن انسان است که بالقای امام معصوم علیهم السلام حاصل می گردد.

بعنوان یادآوری آسان و روان و همه فهم معرفی می کند: «وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ»(1) (ما قرآن را برای تذکّر آسان ساختیم؛ آیا کسی هست که متذکّر شود؟!).

دلیل بی ابهام بودن قرآن آن است که معارف آن با جان و دل انسان آشنا بوده همگان از فهم آن نصیبی را دارند، ولی در عین وضوح و آسانی قرآن کتابی ثقیل پرمغز و سنگین است «إِنَّا سَنُلْقی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقیلاً»(2) (چرا که ما بزودی سخنی سنگین به تو القا خواهیم کرد!). قول فصل بودن قرآن یعنی اجتماع دو خصوصیت وزین و پرمحتوا بودن در عین روان و آسان بودن بدون هیچ گونه ابهام و پیچیدگی و بالعکس از ویژگیهای اعجاز قرآن است.

چنان که امام باقر علیه السلام در این باره می فرماید:

فمن زعم ان کتاب الله مبهم فقد هلک و اهلک(3) یعنی هر کس گمان کند کتاب خدا مبهم است پس به طور قطع هلاک شده و دیگران را نیز هلاک گردانیده است. هم خودش در باره شناخت قرآن گمراه شده و هم دیگران را نیز به گمراهی کشانده است.

البته آیات متشابه به قرآن که در بدو نظر پیچیده به نظر می رسد، پس از ارجاع به محکمات قابل فهم بوده، معانی آن روشن می گردد.

همچنین معنای «حروف مقطعه» قرآن نیز که عمدتاً رموز و تابلوهایی هستند که بیانگر محتوا و ماهیت سوره ها می باشند پس از دقت و طی مراحلی چند به خوبی روشن می گردد.

ثانیاً: قرآن قول فصل است یعنی آیات آن جدا جدا و باز بیان شده به طوری که حق و باطل را از یکدیگر جدا و ممتاز می سازد. دلیل این که قرآن جدا کننده حق از باطل است،

ص: 89

آن که سراسر آن حق است و از سوی خدای حق محض تنزّل بالحق یافته، «وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْناهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ»(1) (و ما قرآن را بحق نازل کردیم؛ و بحق نازل شد.)

و هیچ گونه باطل و بطلانی در آن راه ندارد؛ «لا یَأْتیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ»(2) (که هیچ گونه باطلی، نه از پیش رو و نه از پشت سر، به سراغ آن نمی آید).

حتی در قرآن زمینه ای برای شک و ریب که از مصادیق باطل است وجود ندارد و اگر افرادی مانند کفار گرفتار شک و ریب می شوند، به این دلیل است که چراغ عقل و فطرت را براثر گناه و کفر و نفاق خاموش کرده اند و با این که بصر دارند اما بصیرت و روشنی دل را ندارند فلذا کور دل می شوند و انسان کور دل قدرت تشخیص حق و باطل و تفاوت کلام خدا از کلام بشر را ندارد.

«فَإِنَّها لاتَعْمَی الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتی فِی الصُّدُور»(3) (یا گوشهای شنوایی که با آن (ندای حق را) بشنوند؟! چرا که چشمهای ظاهر نابینا نمی شود، بلکه دلهایی که در سینه هاست کور می شود.)

ثالثاً؛ قرآن به مقتضای «قول فصل بودن»، نسبت به آرا و اقوال منقوله داوری و قضاوت می کند. قرآن مانند کتب تاریخی صرف نقل کننده آرای مختلف نیست بلکه نقل های آن توأم با قضاوت است و اگر مطلبی را نقل کند و در ابطال آن سخنی نگوید، دلیل بر امضا و قبول نمودن و به حق بودن آن است؛ همچنان که وقتی از هابیل فرزند حضرت آدم ابوالبشر7تقوای الهی را به عنوان معیار پذیرش عمل در نزد خداوند نقل می کند، «قالَ إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقینَ»(4) (گفت: «(من چه گناهی دارم؟ زیرا) خدا، تنها از پرهیزگاران می پذیرد)! آن را ردّ و ابطال نکرده، در نتیجه قبول و امضاء می نماید، در حالی که گفتة منافقان را پس از نقل آن ابطال و رد می کند: «یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَی الْمَدینَةِ

ص: 90

لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنینَ وَ لکِنَّ الْمُنافِقینَ لا یَعْلَمُونَ».(1) آنها می گویند: «اگر به مدینه بازگردیم، عزیزان ذلیلان را بیرون می کنند!» در حالی که عزت مخصوص خدا و رسول او و مؤمنان است؛ ولی منافقان نمی دانند)!

سخن منافقان این بودکه خود را عزیز می پنداشتند و مؤمنان را ذلیل اما خداوند بعد از نقل سخن باطل آنان آن را نقد و ابطال می کند. بنابراین قرآن قول فصل است یعنی معیار و میزان درستی و نادرستی عقاید و قوانین بشری و اخلاق و اعمال انسانها است.

رابعاً: قرآن قول فصل است یعنی حق محض است و شوخی در آن راه ندارد.

قرآن حق و هدایت و علم محض و فصل الخطاب است «إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ. وَ ما هُوَ بِالْهَزْلِ»(2) که این (قرآن) سخنی است که حقّ را از باطل جدا می کند. و هرگز شوخی نیست!)

قرآن چون کلام خداوند است در آن اغراق و مبالغه گویی، طنز و شوخی نیست قرآن چون سخن وحی است، منزّه و مبرّای از عناد شهوت و غضب بوده حبّ و بغض آن مانع از اصابت رأی نیست و همواره مصون از اشتباه و لغزش می باشد و قرآن چون تجلّی علم الهی است هیچ وقت جهل با آن آمیخته نیست و آنچه می گوید علم محض و حق محض است و قرآن چون کتاب جهانی و ابدی بوده، برای همگان فصل الخطاب و حکم قاطع و وسیله تشخیص حق و باطل است.

للبشر»(1)، «وَ ما هُوَ إِلاَّ ذِکْرٌ لِلْعالَمینَ»(2)، «نَذیراً لِلْبَشَرِ»(3)، « هُدیً لِلنَّاسِ»(4) به تعبیر رسول خدا صلی الله علیه و آله قرآن «مأدبه» سفره باز یعنی و غذای همیشه آماده است: «القرآن مأدبة الله فتعلموا مادبته مااستطعتم؛»(5) قرآن سفره و غذای آماده برای همگان است، پس فراگیرید از نعمت های معرفتی این سفرۀ باز الهی هر مقدار که می توانید.

بدین ترتیب قرآن سفرة باز و غذای همیشه آماده است تا همگان در هر عصری بر سر آن نشسته از نعمتها و میوه های علمی، معنوی و معرفتی آن بهره ببرند.

و به قول امام باقر علیه السلام قرآن مانند دو اختر فروزان خورشید و ماه است: یجری کما یجری الشمس و القمر... یکون علی الاموات کما یکون علی الاحیاء.(6) همان گونه که دو اختر پرفروغ خورشید و ماه همیشه در زندگی انسانها تا پایان دنیا جریان دارد و عامل روشنایی و حیات مادی آنها است، قرآن کریم نیز همواره عامل حیات و روشنایی در همۀ زمانها برای همه انسانها در زندگی روحی و فکری آنها بوده و هست، بنابراین آحاد بشر در همة اعصار و امصار همیشه به قرآن نیازمندند، لازمة جهان شمولی و دائمی بودن قرآن و نیازمندی فطری و هیشگی بشر به آن و نیز حکمت پروردگار متعال آن است که قرآن هیچ وقت مندرس و کهنه نگردد و همیشه تازه باشد.

اما تقریب برهان تازگی و جاودانگی قرآن کریم آن است که اولاً؛ قرآن کتابی جهان شمول و برای همه افراد بشر نازل شده است؛ یعنی کتابی است مردمی و به زبان جهانی سخن می گوید و محتوایش برای همگان پرسود و منفعت بوده نیاز همیشگی انسانها است .

ص: 92

ثانیاً: از آنجا که قرآن «تبیان کل شیء»(1)

است، برای تبیین معارف و حقایق عالم نازل شده، و معارف حقایق قرآن و جهان ثابت و غیر قابل تغییر است.

ثالثاً؛ غرض از نزول قرآن هدایت فطرت انسانها است و این فطرت و فرهنگ مشترک نیز تبدیل و تغییر ناپذیر است؛ فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ.(2)

رابعاً؛ فطرت انسان همواره خواهان کمال است به گونه ای که هر مقام و منزلتی پیدا کند تشنة مرتبة بالاتر است.

خامساً؛ حکمت حکیم علی الاطلاق ایجاب می کند که هر استعدادی که در وجود مخلوقات قرار داده است، عناصر به فعلیت رسیدن آن استعداد و قوّه را نیز مهیا سازد؛ زیرا عطای استعداد و قابلیتی که هرگز به فعلیت و ثمر نرسد، کار لغوی است و صدور کار لغو از حکیم، قبیح و از خداوند حکیم محال است.

سادساً؛ چگونه ممکن است خداوند بذر عقل را که ثمرش علم و عمل است در انسان بیافریند اما ابزار به فعلیت رسیدن آن را مهیا نکند؟ چگونه ممکن است خداوند گوهر فطرت که استعداد نیل به کمالات علمی و عملی را دارد در وجود انسانها بیافریند اما وسائل به فعلیت و ثمر رسیدن آن را در اختیار انسان قرار ندهد؟ و فرض این است که قرآن کریم وسیله و حبل الله المتینی است که فطرت انسان را شکوفا و بارور نموده، عطش فطری انسان را در رسیدن به کمالات تامین می کند.

سابعاً؛ زمانی قرآن حکیم استعداد انسان را شکوفا نموده نیازهای عقلی، روحی و فطری جدید و نامحدود وی را پاسخ می دهد که قرآن همیشه تازه و جاویدان باشد و اندرأس و کهنگی در آن راه پیدا نکند و الا با حکیم بودن قرآن و حکمت خداوند سبحان سازگاری ندارد.

رئیس مذهب امام صادق علیه السلام دربارة فلسفه تازگی و جاودانگی قرآن و این که قرآن با تکرار و درس و نشر جز تازگی اثر دیگری نمی پذیرد. فرمودند: لان الله تبارک و تعالی لم

ص: 93

یجعله لزمان دون زمان و لالناس دون ناس فهو فی کل زمان جدید و عند کل قوم غض الی یوم القیامة؛(1) تازگی و همیشه نو بودن قرآن برای آن است که خداوند تبارک و تعالی آن را برای زمان موقت یا مردم خاصی نفرستاده و چون همیشگی و همگانی است، در هر زمان جدید است و در نزد هر مردمی تا روز قیامت شیرین و پرجذبه است.

ص: 94

ب. حرف به معنای انحراف و عدول از جهت و مسیر شیء است؛ مانند تحریف کلام در قول خدای تبارک و تعالی «یحرفوْنَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ»؛(1) یعنی کلمات خدا را از جایگاه اصلی آن کج و از مجرای طبیعی آن منحرف می کنند.

ج. حرف به معنای اسم آلت ( المحراف ) که برای تقدیر و اندازه گیری اشیا به کار می رود؛ مانند آهنی که طبیب به وسیلة آن جراحت را معالجه می کند.

تذکر

بین دو معنای اوّل و دوّم که « ابن فارس » برای « حرف » بیان نمود، یک نوع ملازمه و تشابه وجود دارد؛ یعنی لازمه و عاقبت کناره و کج روی ، انحراف و عدول از مسیر و هدف اصلی است.

عبده در ذیل آیة46 سوره نساء می نویسد: متبادر از لفظ تحریف ، همان تحریف ( لغوی) است؛ یعنی کلمات خداوند بر غیرآن معنایی که برایش وضع شده حمل شود، و همین گونه تاویل و تحریف موجب انکار نبوت پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و قیام در برابر آن حضرت شد، و این رسم همیشگی آنها تا این زمان است که بشارت های آسمانی را تاویل به سوء کنند(1).

2 . سخنان اهل بیت علیهم السلام در میان احادیث و گفتار اهل بیت علیهم السلام نیز« حرف » به معنای لغوی به کار رفته است:

الف. امام باقر علیه السلام می فرماید : و رجل قرأ القرآن فحفظ حروفه و ضیّع حدوده؛ شخصی که قرائت قرآن می کند، حروف آن را خوب حفظ و نگهداری می کند، اما معانی و حدود آن را مراعات نمی کند.(2)

ب. امام باقر علیه السلام همچنین می فرماید: کل امة قد رفع الله عنهم علم الکتاب حین نبذوه… و در نامه ای خطاب به سعد الخیرمی فرماید: و کان من نبذهم الکتاب ان اقاموا حروفه و حرفوا حدوده فهم یروونه و لایرعونه؛(3) یکی از روش های آنها در بی اعتنایی به کتاب خدا این بود که الفاظ و حروف را به خوبی بر پا می داشتند، اما حدود و مضامین آن را تحریف می کردند. قرآن را روایت و تلاوت می نمودند، اما مراعات معانی آن را نمی کردند.

ج. جابر بن عبدالله انصاری از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند: یجی یوم القیامه ثلاثه یشکون: المُصحف والمسجد والعترإ. یقول المصحف: یا رب حرّفونی و مزّقونی ویقول المسجد: یاربّ عطلونی وضیّعونی وتقول العتره: یاربّ قتلونا وطردونا»؛(4)

روز قیامت، سه چیز شکایت می کنند: قرآن، مسجد و عترت. مصحف می گوید: پروردگارا! مرا تحریف کردند

ص: 99

و درهم شکستند و مسجد می گوید: پروردگارا! مرا رها کردند وضایع ساختند و عترت می گوید: پروردگارا! ما را کشتند و بیرون راندند.

د. حسن بن عطیه ازامام صادق علیه السلام نقل می کند: اللهم العن الذین کذّبوا رسلک و هدموا کعبتک وحرّفوا کتابک(1)؛ خداوندا! لعن کن کسانی را که پیامبرانت را تکذیب کردند و کعبه ات را ویران ساختند و کتابت را تحریف نمودند.

تذکّر

پرواضح است که مراد از تحریف در این روایات، تحریف اصطلاحی نیست، بلکه مقصود تفسیر به رأی و معنا کردن از روی هوای نفس و برداشت باطل است؛ یعنی امت اسلامی کاری به ظاهر قرآن نداشتند. حروف قرآن، عبادات و الفاظ را به خوبی محافظت می کردند، امّا آن را بد تأویل و تفسیر کرده، احکامش را تغییر می دادند، نه این که لفظ آیه را عوض کنند یا بردارند. شاهد بر مدّعا، حدیث دوّم از امام باقر علیه السلام است که به «سعدالخیر» فرمود: امت اسلامی کاری به ظاهر قرآن نداشتند. حروف قرآن، کلمات و آیات آن را خوب نگهداری کردند، امّا حدود احکام و معانی آن را تغییر دادند.(2)

تحریف قرآن بدین معنا (تفسیر به رأی)، روش و سیرة مستمر بدعت گذاران اموی، مروانی و عباسی بوده است. آنان ظاهر و الفاظ قرآن را حفظ می کردند، امّا معانی و حدود آن را از روی میل و رأی خود تغییر می دادند.

انواع تغییر و تحریف در «عهدین» دست می زدند و واژة تحریف در قرآن اولاً: هم در«معنای لغوی»؛ یعنی حمل لفظ بر غیر معنای واقعی و تفسیر غلط از آن، استعمال شده که آیات ذیل شاهد بر این مدعا است.

1. وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَعْبُدُ اللَّهَ عَلیَ حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَیرٌْ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انقَلَبَ عَلیَ وَجْهِه؛(1)

بعضی از مردم خدا را تنها با زبان می پرستند (از اطراف)، پس اگر دنیا به آنها رو کند حالت اطمینان پیدا می کنند، اما اگر مصیبتی به عنوان امتحان به آنها برسد دگرگون می شوند و به کفر رو می آورند.

زمخشری در ذیل آیة فوق می نویسد: بعضی از مردم بر کناری ایستاده، در وسط میدان نمی آیند، قرآن این افراد دو دل را به کسانی تشبیه می کند که درحاشیه و کنار لشکر حرکت می کنند و منتظرند چه پیش می آید، اگر درحوادث پیروزی و غنیمت نصیب همراهانشان گردد، می مانند وگرنه با عجله صحنه را ترک نموده به کناری می خزند.(2)

تذکّر

چون یکی از معانی «حرف» لبة کوه و کنارة اشیا است؛ لذا تعبیر به «علی حرف» در آیة کریمه اشاره است به تزلزل ایمان کسانی که در متن اسلام و ایمان قرار ندارند، بلکه در کنار و لبة آنند و افرادی که در کنارة چیزی قرار گرفته اند، ثبات و استقرار نداشته، با کوچکترین حادثه ای ایمانشان را از دست می دهند.

2. وَ مَن یُوَلِّهِمْ یَوْمَئذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفًا لِّقِتَالٍ أَوْ مُتَحَیزًِّا إِلیَ فِئَةٍ فَقَدْ بَاءَ بِغَضَبٍ مِّنَ الله؛(3) و هرکس درآن هنگام به آنها پشت کند، مگر درصورتی که هدفش کناره گیری از میدان برای حملة مجدد یا به قصد پیوستن به گروهی از مجاهدان بوده باشد، چنین کسی گرفتار غضب پروردگار خواهد شد.

تذکّر

ص: 101

«متحرّف» از ماده «تحرف» به معنای کناره گیری از وسط به اطراف و حاشیه ها است و مقصود از این جمله این است که جنگجویان به عنوان یک تاکتیک جنگی از مقابل دشمن بگریزند و به کناری بروند که او را به دنبال خود بکشانند و ناگهان ضربة غافل گیرانه را بر پیکر او وارد سازند. پیداست که کلمة «متحرّف» در آیه در همان فضای لغوی که به معنای اطراف و کناره باشد استعمال شده است.

ثانیاً : واژة تحریف در قرآن در معنای اصطلاحی (تحریف معنوی) به کار رفته است، و این کار یهود بود که با دخل و تصرف در معانی الفاظ و کلماتی که در کتاب آسمانی آنها نازل شده بود، آنها را تفسیر به رأی و تأویل سوء می کردند، و با این عملشان، حقایق را کتمان و بشارتها و مژده های انبیای گذشته را به قدوم پیامبر گرامی اسلام اخفا می نمودند. آیات ذیل براین مدعا دلالت دارند.

1. یحَُرِّفُونَ الْکَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ وَ نَسُواْ حَظًّا مِّمَّا ذُکِّرُواْ بِهِ(1)؛ آنها سخنان خدا را از مورد خود تحریف می کنند و بخشی از آنچه را به آنها گوشزد شده بود، فراموش کردند.

2. یحَُرِّفُونَ الْکلَِمَ مِن بَعْدِ مَوَاضِعِهِ؛(2) آنها سخنان را از محل خود تحریف می کنند.

3. وَ قَد کانَ فَریقّ مِنْهْمْ یَسْمَعوُنَ کَلامَ الله ثُمَ یُحَرِّفونَهْ مِنْ بَعْدِ ما عُقِلوهُ؛(3)عده ای از آنها سخنان خدا را می شنیدند و پس از فهمیدن آن را تحریف می کردند در حالی که علم و اطلاع داشتند.

4. وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقًا یَلْوُنَ أَلْسِنَتَهُم بِالْکِتَابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْکِتَابِ وَ مَا هُوَ مِنَ الْکِتَابِ؛(4) درمیان آنها (یهود) کسانی هستند که هنگام تلاوت کتاب خدا، زبان خود را چنان می گردانند که گمان کنید آنچه را می خوانند از کتاب خدا است، در حالی که از کتاب خدا نیست.

ص: 102

تذکّر

«یلوون» از مادة «لیّ» به معنای پیچیدن و کج کردن است،(1)

این تعبیر کنایه از تحریف سخنان خدا است؛ زیرا یهود به هنگام تلاوت کتاب خدا زبان خود را می پیچانند و به شکلی لهجة کلام را تغییر می دادند که معنای دیگری از آن فهمیده شود، و جملة «لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الکتابِ وَماهُوَ مِن الکِتابْ»؛ آن چنان ماهرانه این کار را انجام می دهند که شما گمان می کنید آنچه می گویند آیاتی است که از طرف خدا نازل شده در حالی که چنین نیست، قرینه است که الفاظ را به صورت اصلی حفظ می کنند و معانی و حقایق کتاب را تغییر می دهند، و آیاتش را تفسیر به رأی می کنند، و این کار همان تحریف معنوی می باشد.

تذکّر

مراد از قید «عن مَواضِعه» در آیه 13 سورة مائده، آن است که برخی از یهود سخنان خدا را از جای اصلی خود تحریف می کرده، به کناری می برند و به معانی مشابه اصلی تفسیر می کنند و این عملشان در حقیقت تفسیر به رأی و تحریف معنوی می باشد. همچنین از جمله «مِنْ بعدِ مَواضِعِه» در آیه 41 سورة مائده؛ یعنی پس از آن که کلمات در جایگاه و معنای خود استقرار یافت، آن را منحرف کرده به سوی فضای دیگری بردند، پیداست این گونه برخورد با آیات الهی همان تحریف معنوی است، و از جملة «منْ بَعد ما عَقلوهُ» در آیه 75 سورة بقره استفاده می شود که عده ای از اهل یهود سخنان خدا را می شنیدند، ولی پس از فهمیدن آن را تحریف می کردند؛ یعنی چون با مصالح و منافعشان سازگار نبود آن را به معانی دلخواهشان منحرف می نمودند و این عمل یهود چیزی جز تحریف و تغییر معنوی نمی باشد.

ثالثاً؛ واژة تحریف در قرآن گاهی در معنای اصطلاحی «لفظی» نیز استعمال شده است. که آیة ذیل گویای این مطلب است.

ص: 103

مِّنَ الَّذِینَ هَادُواْ یحَُرِّفُونَ الْکلَِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ وَ یَقُولُونَ سمَِعْنَا وَ عَصَیْنَا وَ اسمَْعْ غَیرَْ مُسْمَعٍ وَ رَاعِنَا لَیَّا بِأَلْسِنَتهِِمْ وَ طَعْنًا فیِ الدِّینِ؛(1)

بعضی از یهود، سخنان را از جای خود تحریف می کنند و به جای این که بگویند: شنیدیم و اطاعت کردیم، می گویند: شنیدیم و مخالفت کردیم، و نیز می گویند: بشنو! که هرگز نشنوی ! و (از روی تمسخّر می گویند) راعنا ]ما را تحمیق کن ![ تا با زبان خود حقایق را برگردانند و در آیین خدا، طعنه زنند.

تذکر

روشن است که کلمة تحریف در آیة شریفه به قرینة جملات بعدی آیه، جنبة لفظی داشته که مقصود همان تحریف لفظی که تغییر عبارت و تصرف در الفاظ است می باشد؛ زیرا آنها می گویند: «سَمِعْنا وَ عَصَیناً، ما شنیدیم و مخالفت کردیم»؛ یعنی به جای این که بگویند «سمعنا وَ اَطَعنا، شنیدیم و اطاعت کردیم»، می گویند شنیدیم و مخالفت کردیم. این نیرنگ مانند سخن افرادی می ماند که گاهی از روی تمسخّر و استهزاء می گویند: « شما امر کنید، کسی جرأت دارد اطاعت کند».

بنابراین، تاکنون روشن شد که مادة تحریف در قرآن در دو معنای لغوی (معنوی) و لفظی دربارة تورات قوم یهود استعمال شده است. و البته این مطلب اثبات نمی کند که قرآن هم دچار تحریف لفظی و تغییر کلمات قرآنی یا غیرآن شده باشد. همچنان که «شیخ طوسی» می گوید: تحریف (یهود) به دو امر صورت گرفته است: یکی سوء تأویل و تفسیر؛ و دیگری تغییر و تبدیل سخنان خدا. (2)

1. تحریف درقرائت؛ 2. تحریف درحروف قرآن؛ 3. تحریف درکلمات قرآن؛ 4.تحریف درآیات قرآن؛ 5. تحریف در سور قرآن؛ 6. تحریف به زیاده؛ 7. تحریف به نقیصه؛ 8.تحریف به نسخ تلاوت در قرآن، که با تحریف معنوی مجموعاً تحریف اصطلاحی نه قسم پیدا می کند.

نگارنده در رساله حاضر به تحقیق و بررسی هر یک از موارد مزبور خواهد پرداخت.

تذکر

به نظر می رسد این آیة شریفه به باور فخر رازی هم در تحریف معنوی و هم در تحریف لفظی استعمال شده است، همچنان که ظاهر کلام وی گویای این مطلب می باشد.

«طبرسی» در شرح و تفسیر آیة شریفه چنین می نویسد: «یحرِفُونَ الْکَلمُ عن مواضعه»؛ یعنی کلمات خدا را به غیر آن معانی که نازل شده تفسیر می کنند و صفات پیغمبر اسلام را و نشانة آمدنش را که درکتابهایشان آمده تغییر می دهند. بنابراین، می توان گفت: تحریف در دو چیز واقع شده است: یکی سوء تأویل و تفسیر به رأی نمودن، و دیگری تغییر و تبدیل کلمات خدا، همان طور که در آیة 78 سوره آل عمران آمده است: وَ یُقُولُونَ هْوُ من عنْداللهِ وَ ما هْوُ من عنْداللهِ وَ یقُولُونَ علَی اللهِ الْکَذبَ وَ هْم یُعلَمْونَ؛(1) می گویند آن از طرف خدا است، با این که از طرف خدا نمی باشد و به خدا دروغ می بندند، درحالی که می دانند.

تذکر

بی تردید تحریف معنوی در قرآن کریم واقع شده است، به جهت آن که تفسیر و حمل آیات بر معانی و مفاهیمی که مقصد و مقصود اصلی شان نیست، بسیار دیده و نو شته شده است. معمولاً بدعت گذاران و صاحبان مکاتب و مذاهب باطل در قرآن مجید به چنین تفسیر و تحریفی مبتلا شده، آیات آن را بر وفق مراد و نظریات واهی خویش تفسیر و تأویل نموده اند، و عقاید و افکار خود را تفسیر آیات قرآن تلقی نموده، و به تعبیری دیگر قرآن را تفسیر به رأی نموده اند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد تفسیر به رأی فرمودند: من فسر القرآن برأیه فلیتبوأ مقعده من النار؛ هر کس قرآن را به رأی خود تفسیر کند، پس جایگاهش را باید ازآتش آماده سازد.(2)

ص: 106

همچنان که این آیه به صراحت دلالت بر وقوع تحریف معنوی در آیات کریمة قرآن دارد، فَأَمَّا الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْویلِهِ؛(1) اما آنها که در قلوبشان انحراف است، پیروی از متشابهات می کنند تا فتنه انگیزی کنند و تفسیر (نادرستی) برای آن می طلبند؛ یعنی فتنه انگیزان آیات متشابه را دستخوش تاویل باطل خود قرار می دهند تا با برداشت نا صحیح و تفسیر غلط از آیات قرآن مردم را گمراه سازند.

رسول خدا می فرما ید: من فسر القران برأ یه فقد افتری علی الله الکذب؛(2) هرکس آیات قرآن را طبق رأی و مراد خویش تفسیر کند، به تحقیق به خدا نسبت دروغ بسته است.

حضرت درجای دیگر می فرماید: من فسّر برأیه آیة من کتاب الله فقدکفر؛ کسی که آیه ای از قرآن را به رأی و نظرخود تفسیر کند، به خدا کفر ورزیده است. چنانچه این نوع از تحریف و بدعت در قرآن، توسط طاغوتها و دشمنان اسلام و رسول خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیتش: صورت نمی گرفت، امروزه این همه فرق و مذاهب مختلف اسلامی؛ نظیر مفوضه، مجسمه و... به وجود نمی آمد.

پرواضح است که تحریف معنوی و تفسیر به رأی، نمی تواند لطمه ای به ساحت حجیت و اعتبار قطعی قرآن وارد ساخته، اصل متن وحی را متغیر گرداند.

شایسته است تلاوت شود و متاعی سود آورتر وگران بهاتر از قرآن آن گاه که از جایگاه اصلیش منحرف شود وجود ندارد».

همچنین امیرالمؤمنین علی علیه السلام در خطبة دیگری از وقوع تحریف معنوی قرآن در آینده خبر می دهد. حضرت می فرماید:

وانّه سیاتی علیکم من بعدی زمان … ولیس عند اهل ذلک الزمان سلعة ابور من کتاب اذا تلی حق تلاوته ولا انفق منه اذا حرّف عن مواضعه؛ (1)همانا پس از من روزگاری بر شما فرا خواهد رسید که نزد مردم آن زمان کالایی زیانمندتر از قرآن نیست،آن گاه که بخوانند و تفسیر کنند، و متاعی پرسودتر از قرآن یافت نمی شود، آن گاه که آن را تحریف کنند،وآن را از جایگاهش منحرف سازند.

همچنین امام علی علیه السلام توصیه می کند به عبدالله بن عباس که برای بحث و گفت وگو با خوارج به جای قرآن به حدیث نبوی و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله احتجاج و استناد کند: لاتخاصمهم بالقرآن، فان القرآن حمال ذووجوه، تقول و یقولون ولکن حاجهم بالسنة، فانّهم لن یجدوا عنها محیصاً (2)؛ با آنان با آیات قرآن جدال مکن؛ زیرا قرآن وجوه و معانی زیادی دارد، تو می گویی و آنان در جواب چیز دیگری می گویند و به جایی نمی رسید، لکن با آنان با حدیث و سنّت احتجاج کن که دیگر سنّت چون صریح و روشن است گریزی نخواهد داشت.

امام باقر علیه السلام نیز در روایتی از تحریف معنوی قرآن سخن گفته، می فرماید:

ورجلٌ قرأ القرآن فخفظ حروفه وضّیع حدوده(3)؛ و شخصی که قرآن را خوب قرائت می کند، حروف، حرکات و الفاظش را خوب حفظ و نگهداری می کند، امّا احکام و مضامینش را ضایع می سازد.

ص: 108

آن حضرت خوابیده و آماده شده جانش را فدای پیامبر صلی الله علیه و آله سازد(1)،

در این هنگام آیة فوق نازل گردید ، و به این مناسبت آن شب تاریخی به نام «لیلة المبیت» نام گذاری شده است.

ابوجعفر اسکافی دربارة شأن نزول آیه شریفه چنین می گوید: همان طور که «ابن ابی الحدید» در شرح نهج البلاغه ذکرکرده است، حدیث فراش؛ یعنی جریان خوابیدن علی علیه السلام در بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله به تواتر ثابت شده است، و غیر از افرادی که مسلمان نیستند و افراد سبک مغز (مجنون) آن را انکار نمی کنند.(2)

«سمرة بن جندب» را خواست و با 400 هزار درهم نقره وی را تطمیع کرد تا شأن نزول و فضیلت آیة فوق را مورد « ابن ملجم مرادی » جعل کند و آیة 204 سورة بقره(1) را که درمورد یکی از بدترین سرکرده های منافقان نازل گردیده بود، بگوید: درباره علی ابن ابیطالب علیه السلام نازل شده است، و آن منافق خباثت پیشه نیز چنین کرد و گفت من از پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: آیه 204 سوره بقره در شأن علی ابن ابیطالب علیه السلام نازل گردیده و آیه 207 سوره بقره در شأن و منزلت ابن ملجم مرادی، قاتل علی علیه السلام وارد شده است.

از آن جا که سخن سمرة بن جندب یک دروغ خیلی واضح بود، حتی یک نفر هم آن را از وی قبول نکرد. آیة مورد بحث یکی از شاخص ترین نمونه هایی است که آشکارا فضیلت قطعی و مورد توافق شیعه و سنی در مورد علی علیه السلام را مورد چالش و تحریف معنوی قرار داده است.

پیروی از اولواالامر محسوب نمی گردد. بنابراین، اطاعت از آنها به طور مطلق لازم نمی باشد؛ ثالثاً، لازمة سخن فخررازی و پیروانش این می شود که عملاً اطاعت از اولوالامر تعطیل گردد، و یا به صورت یک موضوع بسیار شاذّ و نادری در آید؛ رابعاً، در علم اصول ثابت شده، اجماعی حجت است که کشف از قول و نظر امام معصوم بکند و الّا رأی «مجموع امت» منهای رأی امام معصوم حجیّت و اعتباری ندارد .

نتیجة استدلال و پاسخ به اشکالات فخر رازی در آیة کریمه این شد که آیة مذکور دلالت بر امامت و عصمت اهل بیت و امامان معصوم علیهم السلام دارد .

اما دربارة این که مصداق اولوالامر چه کسانی هستند، اگرچه عموم مفسران شیعه(1)و

برخی ازمفسران اهل سنت(2) با استناد به قرائن و شواهد داخل و خارج آیة شریفه اتفاق نظر دارند که منظور از اولوالامر «امامان معصوم» می باشند و لاغیر و آیه مذکور دلالت بر امامت و ولایت و نیز عصمت اهل بیت و امامان معصوم علیهم السلام می کند، اما مع الاسف بعضی از مفسران برای پوشاندن حقایق و مخفی نمودن فضائل خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله در قرآن اظهار می دارند که مراد از اولواالامر در آیة شریفه مطلق است و شامل همة علما و دانشمندان، فرماندهان لشکر، نمایندگان عموم طبقات و صاحب منصبان می شود، نه این که آیه در خصوص علی علیه السلام و امامان معصوم علیهم السلام نازل گردیده باشد.(3)

خلاصه این که، این گونه اظهارنظر در مورد مفاد آیه با وجود قرائن محکم و قوی ای که از آن سخن رفت، نوعی تحمیل و تفسیر به رأی به شمار آمده، چیزی جز تحریف و تفسیر در محتوا و مفهوم آیه نیست.

ص: 113

خویشاوندی دوست و محترم بشمارند؛ چرا که احترام ناشی از قبول رسالت مافوق همه اینهاست. پس نتیجه این می شود که منظور از «ذوی القربی» نزدیکان پیامبر صلی الله علیه و آله است و محبت آنها وسیله است برای قبول امامت امامان معصوم علیهم السلام و پشتوانه ای برای اجر رسالت است.

ثانیاً، مودت در آیه شریفه به لحاظ تناسب حکم و موضوع، امری لازم و اصولی است نه صرفاً استحبابی؛ چون آیه در ظاهر خبر، ولی در باطن انشاء است؛ لذا «القربی» باید افراد فوق العاده و واجد کمالات باشند تا موضوع حکم مودت قرار گیرند؛ چون قریش از دشمنان سرسخت پیامبر صلی الله علیه و آله بودند و با حضرت می جنگیدند و لذا معنای اجر وقتی تمام می شود که پیامبر صلی الله علیه و آله آنها را هدایت کرده باشد و آنها ایمان آورده باشند؛ زیرا با فرض باقی ماندن درکفر و تکذیب دعوت آن حضرت، چیزی از آن حضرت نگرفته اند تا در مقابلش اجری بدهند. به فرض هم که به آن حضرت ایمان آورده باشند، تازه به یکی از اصول سه گانه دین ایمان آورده اند، نه به همة دین، تا باز بدهکار فرد باشند. افزون براین که در همین فرض دیگر بغض و دشمنی تصور ندارد تا ترک آن مزد رسالت فرض شود، و رسول خدا آن را از ایشان بخواهد.

ثالثاً، نکتة قابل توجه این که غیر از آیة مورد بحث، کلمه «القربی» در پانزده مورد دیگر در قرآن استعمال گردیده و در تمام آنها به معنای خویشاوندان و نزدیکان است.(1)

رابعاً، در ذیل آیة فوق، روایات صحیح از اهل سنت وارد شده است که به وضوح مقام اهل بیت و اهمیت محبت آنها را بیان می کند. برای نمونه چند فراز از یک روایت از زمخشری، فخر رازی، قرطبی و ثعلبی ذکر می گردد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: من مات علی حب آل محمد مات شهیدا، الا من مات علی حب آل محمد مات تائباً، الا من مات علی حب آل محمد مات علی السنة و الجماعه، الا من

ص: 115

مات علی بغض آل محمد مات کافراَ، الا من مات علی بغض آل محمد مات جاء یوم القیامه مکتوب بین عینه آیس من رحمة الله؛

هرکس با محبت آل محمد بمیرد، شهید از دنیا رفته است. آگاه باشید هر کس با محبت آل محمد بمیرد، با توبه از دنیا رفته است. آگاه باشید هر کس با محبّت آل محمد بمیرد، با سنت و جماعت اسلام از دنیا رفته است. آگاه باشید هر کس با عداوت آل محمد بمیرد، کافر از دنیا رفته است. آگاه باشید هر کس با عداوت آل محمد بمیرد، روز قیامت در حالی وارد عرصه محشر می شود که در پیشانی او نوشته شده : مایوس از رحمت خدا!(1)

در معنا، تفسیر و شأن نزول آیة فوق با آن که همة مفسران شیعه (2)و

جمعی از مفسران اهل سنت(3) اتفاق نظر دارند و بر این باورندکه منظور از«ذوی القربی» در آیة شریفه نزدیکان و آل پیغمبر خدا؛ یعنی امامان معصومی که از دودمان آن حضرتند می باشد نه مطلق قریش که پیامبر صلی الله علیه و آله با آنها رابطه خویشاوندی داشته است، اما بعضی بر اثر انگیزه های مختلف از مفهوم و مقصود اصلی آیه دور شده و گفته اند مراد از ذوی القربی یا «مطلق قریش» اند که با پیامبر نسبت خویشاوندی دارند،(4)

و یا گفته اند منظور از «القربی» اموری است که شما را به « قرب الهی» دعوت می کند نه امامان معصوم و ذریّه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله .

ص: 116

پرواضح است برگزیدن چنین احتمالات خیالی، که هیچ گونه سازگاری نه با محتوای آیه دارد و نه با شأن نزول و قرائن تاریخی و روائی، هیچ توجیهی ندارد جز تفسیر به رأی نمودن آیه و تحریف معنوی آن به غرض سلب فضائل از آل پیامبر صلی الله علیه و آله .

دیگری مانند دوستی و یاری، از قلمرو معانی حقیقی خارج است و اشتراک لفظی در مورد آنها مطرح نیست؛ ثالثاً، در آیة شریفه قرینه قطعی و عقلی موجود است که « ولیّ» به معنای سرپرست است؛ زیرا اگر «ولیّ »به معنای دوستی یا نصرت باشد، با این که لسان آیه خبر است، لازم می آید محتوای آیه بر خلاف واقع باشد، و در این صورت معنا چنین خواهد شد: « جز این نیست که یاور یا دوست شما خدا، رسول و مؤمنانی هستند که نماز به پا دارند و در حال رکوع زکات می دهند، درحالی که بدیهی است که تمام مومنان با یکدیگر دوست و یاورند، و دوستی در انحصار کسانی که در حال رکوع نماز زکات می دهند نیست.» پس چون لسان آیه خبر است و از طرفی از ادات حصر«انما» استفاده شده و اگر «ولیّ» حمل بر دوست و ناصر شود کذب لازم آمده، محتوای آیه بر خلاف واقع خواهد بود. «رکوع» در لغت به معنای انحنا و خم شدن و به صورت فرو افتادن است و بدین لحاظ خم شدن در نماز را رکوع می گویند(1)

زبیدی در «تاج العروس(2)»

می گوید: اگر رکوع در تنگدستی و فقر به کار رود، به کسی که پس از توانگری فقیر و تنگدست شده و به انحطاط گرائیده «رکع الرجل» گفته می شود، این استعمال مجازی است. بنابراین، معنای حقیقی رکوع همان انحنا و خم شدن است و اگر در معنای دیگری مانند انحطاط حال و خضوع بکار رود، مجاز است و نیاز به قرینه دارد.

جواب از این ایراد این است که اولاً، به حسب آنچه از روایات شیعه امامیه وارد شده «الذین آمنوا» در انحصار علی علیه السلام نیست، بلکه سایر امامان معصوم علیهم السلام را نیز شامل می شود. براساس آنچه از روایات وارد شده، تمام امامان معصوم به این کرامت و فضیلت؛ یعنی انگشتر دادن به سائل در حال رکوع نایل شده اند؛

ثانیاً، بر فرض که از این عنوان مصداق خاص؛ یعنی امیرالمؤمنین علیه السلام مراد باشد و استعمال مجازی بشود، قرینة بر این استعمال، احادیثی است که در شأن نزول آیه از طریق عامّه و خاصه وارد شده است.(1)

نتیجه تقریب استدلال به آیه این که : اولاً، «ولیّ» به معنای سرپرست و صاحب اختیار می باشد نه یاور و نصرت؛ ثانیاًً، «رکوع» به معنای انحنا و خم شدن است نه خضوع و انحطاط حال؛ ثالثاً، «الذین آمنوا» گرچه جمع است، اما شامل علی علیه السلام و سایر امامان معصوم نیز می گردد؛ رابعاً، «شأن نزول آیه» به اتفاق شیعه و اهل سنت دربارة علی علیه السلام است. بنابراین، معنا و مفادآیه به طورصریح بر امامت و ولایت ونیز عصمت امیرالمؤمنین و امامان معصوم علیهم السلام دلالت دارد.

تذکر

با کمال تأسف برخی سعی نموده اند تا از عظمت نزول آیة مورد بحث در شأن ولایت و امامت امیرالمؤمنین علی علیه السلام بکاهند ویا گفته اند چون کلمة « الذین» برای «جمع» است و قابل تطبیق بر یک فرد نیست پس آیه عام است،(2)

و افراد و مصادیق دیگری هم باید داشته باشد و یا این که کلمة «ولی» را به معنای « دوستی و ناصر » تفسیر کرده اند(3) نه به معنای سرپرستی و رهبری، و با اجتهاد در مقابل نصّ آیة قرآن را تفسیر به رأی کرده اند و آیه کریمه را ازمعانی بلند و اصیل و واقعیش تغییر داده و گفته اند آیة فوق هیچ گونه دلالتی بر امامت و ولایت امیر المومنین علیه السلام ندارد.

ص: 121

تذکر

شیعه برآن است که معانی و مضامین بسیاری از آیات قرآن مورد تحریف قرار گرفته و آنچه که شرع مقدس و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از آن نهی فرموده؛ یعنی تفسیر به رأی و تحریف معنوی قرآن، دستاویز کج اندیشان قرار گرفته است که به طور اختصار پنج نمونة آن ذکر گردید، لیکن اعتقاد راسخ شیعه بر این است که قرآن موجود دستخوش هیچ گونه افزایش و کاستی؛ یعنی تحریف لفظی قرار نگرفته و در اوج صیانت و سلامت از هنگام نزول تا ابد محفوظ مانده و خواهد ماند.

این نوع از تحریف در آیات قرآن، نزد علما و محققان شیعه صورت گرفته است، به جهت این که قرائتهای ده گانه یا هفت گانه، علاوه بر این که اجتهادی است ، به صورت خبرواحدند نه متواتر، و وثاقت بعضی از راویان این قرائتها ثابت و مسلم نیست، و همچنین این قرائتهای مختلف با بیان امام صادق علیه السلام سازگار نیست که فرمود : انّ القرآن واحد نزل من عند واحد؛ قرآن یکی است و از نزد خدای یکتا نازل شده است(1).

بنابراین، فقط یکی از این قرائتها باید مطابق با قرآن باشد، مگر قرائتی که امام معصوم علیه السلام آن را تأیید فرماید، و قرائتی که صحیح و معروف، متواتر و نصّ وحی است نزد شیعه، قرائت «حفص» از «عاصم» می باشد، همچنان که «عاصم» به حفص می گوید: و همه مصاحف روی آن اتفاق دارند . القرائة التی اقراتکها هی التی اخذتها من شیخی ابن عبدالرحمان السلمی و هو اخذها عن الامام امیرالمومنین علی بن ابی طالب عن رسول الله صلی الله علیه و آله ،(2)

اما بقیة قرائات هفت گانه یا ده گانه از اجتهادات شخصی و سلیقه ای قراء می باشد. (3)

تواتر خود قرآن با تواتر قرائات قرّاء، در صورتی که این دو مقوله، دو حقیقت کاملاً جدا از یکدیگرند، نص قرآنی و وحی الهی مطلبی است، و نحوه و کیفیت قرائات این نصّ، مطلب دیگری است و هیچ گونه ارتباط استلزامی بین این دو وجود ندارد.

هم چنان که «زرکشی»(1) از عالمان اهل سنّت می گوید: قرآن و قرائات، دو حقیقت جداگانه و متفاوتند. قرآن عبارت است از وحیی که برای بیان و اعجاز بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده است، اما قرائات عبارت است از اختلاف الفاظ همین وحی در کتابت حروف یاکیفیت آنها. عامل مهم دیگر، خلط میان روایات « ان القرآن نزل علی سبعه احرف؛ (2)

قرآن بر هفت حرف نازل شده است» و قرائات سبعه می باشد که بعضی نیز «احرف سبعه» را به قرائت های قرای سبعه تفسیر کرده اند، در حالی که هیچ گونه ملازمه و ارتباطی میان این دو حقیقت وجود ندارد؛ زیرا واژة «حرف» در این جا به معنای لهجه است نه قرائت، و تفسیر صحیح و دقیق این روایات، این است که در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله مسلمان های عرب قرآن را به لهجه های مختلف می خواندندو هر قبیله ای به لهجة خود ادا و قرائت می کرد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیزهمه را تصدیق نمودند وفرمودند: «ان القرآن نزل علی سبعه احرف»؛ یعنی اختلاف لهجه خیلی مهم نیست، هر کس با هر لهجه ای از لهجه های عرب قرآن را بخواند صحیح است، حتی اگر لهجه عربی هم نباشد. در روایت وارد شده است که «ملائکه آن را به صورت عربی بالا می برند»(3)،

ولی اگر اختلاف لهجه موجب لحن و غلط و مخالفت با قواعد صرف و نحو شود، قرائت به آن مجاز نیست. خداوند می فرماید : « قُرْءَانًا عَرَبِیًّا غَیرَْ ذِی عِوَجٍ»؛(4)

قرآنی است عربی، فصیح و خالی از هر گونه اعوحاج و نادرستی(5)

.

ص: 124

پس نتیجه می گیریم که اولاً، «حرف» در این جا به معنای لهجه می باشد و «سبعه» نیز به عنوان یک عدد کنایی استعمال شده که مراد صحیح خواندن قرآن است از هر قوم و لهجه ای که باشد.

ثانیاً، صحیح قرائت نمودن قرآن که همه مسلمانان موظفند قرآن را به عربی صحیح تلاوت کنند؛ «تعلموا القرآن بعربیته»، با اختلاف لهجه ها سازگار است؛ یعنی چنان چه تغییر لهجه ها باعث تغییر معنای کلمه نشود، قرائت قرآن به لهجه خاص حتی در نماز جایز و صحیح است وگرنه اختلاف لهجه در قرائت نمازها باید موجب بطلان نماز اکثر مسلمانان گردد و حال آن که فقها اتفاق نظر دارند که صرف صحیح تلاوت کردن قرآن در قرائت نماز مجزی و صحیح می باشد و لو این که به لهجه عربی هم نباشد.

ثالثاً، معنا ندارد که پیامبر صلی الله علیه و آله قرآن را به انحای مختلف قرائت نموده باشد که معانی متضاد و متفاوت از آن بدست آید؛ زیرا در برخی موارد اختلاف قرائات سبب ایجاد معانی متضاد و مختلف در آیات قرآن می گردد، و حال آن که یک اصل مسلم حاکم بر همة آیات قرآن، عدم اختلاف و تضاد در معانی آیات قرآن با یکدیگر است که خود قرآن می گوید: أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْءانَ وَ لَوْ کاَنَ مِنْ عِندِ غَیرِْ اللَّهِ لَوَجَدُواْ فِیهِ اخْتِلَافًا کَثِیراً؛(1) آیا در قرآن نمیاندیشند؟ اگر از جانب غیر خدا بود، به طور قطع در آن اختلاف بسیاری می یافتند.

رابعاً، جهت تتمیم بحث نظریة دو تن از صاحب نظران و دانشمندان شیعه و اهل سنت را به عنوان شاهد گویا بر عدم تواتر قرائات سبعه ذکر می گردد.

الف. آیه الله خوئی«قدس سره» در این زمینه می گوید: اگر قرائات متواتر بودند، آیا کسی مجاز بود بعضی از آن ها را انکار نماید؟ ما می بینیم بسیاری از بزرگان، حتی قرائات قرّای سبعه را منکر شده اند؛ مثلا «طبری» قرائت «ابن عامر» را رد کرده و در بسیاری از موارد قرائات قرّای سبعه را مورد خدشه و مناقشه قرار می دهد. برخی دیگر از صاحب نظران به قرائت حمزه و بعضی دیگر به قرائت «ابن کثیر» و... اشکال و ایراد وارد نمودهاند.(2)

ص: 125

ب. زرقانی از اهل سنت، نیز می نویسد: بعضی در مورد قرائات سبعه مبالغه نموده و گفته اند: هر کس گمان کند تواتر در قرائات سبعه لازم نیست، گفتارش کفر است؛ زیرا منتهی بر عدم تواتر قرآن می شود. این عقیده به مفتی اندلس، استاد ابوسعید فرج بن لب نسبت داده شده است، اما دلیلی که به آن استناد نموده قابل قبول نیست؛ زیرا قول به عدم تواتر قرائات، مستلزم قول به عدم تواتر قرآن نیست. ممکن است قرآن در غیر این قرائات متواتر باشد، یا در قرائاتی که مورد اتفاق همه قرا است، یا تواتر قرائات در مورد قرائات گروهی باشد که توافق آنان بر کذب ممکن نباشد، چه قاری باشند، چه نباشند، در هیمن حال در مواردی که قرائات سبعه با هم اختلاف دارند و بر روایت یک قرائت در هر طبقه، گروهی که از توافق آن ها بر کذب ایمن باشیم وجود نداشته باشد، قرائات غیر متواترند.(1)

شناخته ای؟ جواب داد بلی، حضرت فرمودند: تو حتی یک حرف از قرآن به ارث نبردی و نفهمیدی تا چه رسد به این که بخواهی در جایگاه تفسیر قرآن قرار بگیری.(1)

همین طور در بیانی رسا از امیرالمؤمنین علی علیه السلام آمده است که فرمودند : انّ کل ما فی القرآن فی الفاتحه و کلّ ما فی الفاتحه فی بسم الله الرحمن الرحیم و کل ما فیه فی الباءو کل ما فی الباء فی النقطه و انا نقطه تحت الباء؛(2)

هر چه معارف در قرآن است، همه در سورة حمد جمع است و هرچه در سوره حمد است، در بسم الله الرحمن الرحیم آمده است، و تمام معارف بسم الله… در بای بسم الله… جمع است و من آن نقطة زیر بای بسم الله هستم.

همچنین در بیان

دیگری که منسوب به علی علیه السلام است، فرمودند: من علّمنی حرفاً فقد صیرنی عبداً؛ هرکس یک حرف به من بیاموزد، مرا بندة خود کرده است.(3)

بنابراین، معلوم می شود که حرف قرآن هم دارای معناست، و ممکن است که حتی در حروف قرآن هم تحریف و تغییر صورت بگیرد.

همین طور سیدابن طاووس، در رّد بر «ابوعلی جبائی» می گوید: ما در تفسیرت دیدیم نوشته ای که حروف مقطّعه در آغاز سوره های قرآن، نام سوره ها است، در صورتی که آن قرآنی که شما به آن اعتقاد دارید، قرآنی است که مولایت عثمان بن عفان آن را جمع آوری کرده و خیلی از سوره هایی که با حروف مقطّعه آغاز شده به نام دیگری غیر از این حروف مقطّعه شهرت یافته اند، بنابراین معنای سخن شما با توجه به این که گفته اند، نام سوره های قرآن توسط عثمان و دیگر اصحاب انتخاب شده است، این است که وجود حروف مقطّعه در قرآن دلیل بر تحریف قرآن و زیاده بودن بر قرآن است.(1)

ب . حاکم صاحب مستدرک نقل می کند(2)

که عبدالله بن عمر با استناد روایتی به پیامبر صلی الله علیه و آله حرف «لام» آیه «فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتهِِنَّ»(3)

را که قرائت مشهور آن چنین می باشد، را برداشته، و بدین گونه قرائت می نموده، «فطلقو هن/ من قبل/ عدّتهن»؛ یعنی به گمان «بن عمر» پیامبر صلی الله علیه و آله آیه را این گونه می خوانده است، در صورتی که بر فرض صحت و درستی این روایت حضرت رسول صلی الله علیه و آله می خواسته اند «لام» را تفسیر کنند، که « لام» در این جا برای آمادگی و تمهید است؛ یعنی باید طلاق در هنگامی صورت گیرد که زن بتواند برای آن عده نگهدارد . پس باید طلاق در طهری واقع شود که آمیزش در آن انجام نشده باشد، در نتیجه پس از دوبار حیض دیدن بعد از طلاق، عده اش پایان می پذیرد. پس اگر تبدیل یک حرف به حرف یا حروف دیگری به عنوان حروف قرآن انجام گیرد، خود نوعی تحریف درحروف قرآن است و این عمل جایز نیست، همان گونه که برای « عبدالله عمر» تفسیر حرف قرآن باخود قرآن غلط شده بود.

تذکر

نظر دقیق و قول حق آن است که حروف مقطّعه قرآن از جمله آیات قرآنی محسوب می شده، و زیاده برقرآن نیستند و نیز اسم برای سوره های قرآن یا اسم برای ملائکه - آن

ص: 129

طوری که برخی از علمای اهل سنت تصور کرده اند – نمی باشند، بلکه هرکدام آیه ای مستقل و همانند سایر آیات، سرشار از حقایق و اسرار مکنون و بلند هستند.

و این حروف همان گونه که بر حضرت رسول صلی الله علیه و آله نازل شده و در قرآن حیات پیامبر صلی الله علیه و آله ثبت و ضبط گردید، همچنان در قرآن های فعلی ثبت شده و هیچ گونه تحریف و تغییری در آنها رخ نداده است. این مطلبی است که عموم مسلمانان، جز چند نفر از اهل سنّت آن را قبول دارند.

الْمَبْثُوثِ» و می گفت «عهن» همان «صوف» است و این کلمة صوف واضح تر و مأنوس تر به اذهان است، پس بهتر است آن گونه تلاوت شود.(1)

تذکر

در این قسم از اقسام تحریف هم حق آن است که تحریف بدین معنا درصدر اسلام به قرآن راه یافته بود، ولی در عصرعثمان که قرآن های تحریف شده سوزانده شد، قهراً این گونه تحریف هم از میان رفت و تنها قرآنی که به طور تواتر و قطع، از هرگونه زیاده و نقصان و جابه جایی کلمات محفوظ بود، در دسترس مسلمانان قرار گرفت و عقیدة ما بر آن است که قرآن موجود همان قرآن متداول و معمول در میان مسلمانان در عهد نبی گرامی اسلام است که به طور تواتر و قطع از شخص رسول خدا صلی الله علیه و آله گرفته شده و به ما رسیده است.

حمد و دیگر سوره هایی که در نماز می خواندند، قرائت می کردند(1)، و نیز خود ثبت و نوشتن بسم الله… در آغاز هر سوره، بهترین دلیل برآیة قرآنی بودن آن می باشد.

در این زمینه «سید ابن طاووس» در ردّ سخن ابوعلی جبایی ( متوفای 235 ه- .ق ) از علمای اهل سنت که شیعه را متهم به تحریف قرآن کرده است، می نویسد:

ما در تفسیر شما ملاحظه کردیم که شما ادعا کرده اید که بسم الله جزء آیات قرآن نیست و زیادی بر قرآن است، و تصوّر می کنید که عثمان آن را در قرآن، در آغاز هر سوره برای جدا کردن سوره ها از هم نوشته و همین باور، نیز اعتقاد گذشتگان شما است. بنابراین، به اعتقاد شما یکصدوسیزده آیه در قرآن زیادی بوده و جزء قرآن نیست.

سیّدابن طاووس می افزاید: اکنون ای ابوعلی ! آیا این سخنان شما که بسم الله سوره ها را زیادی حساب می کنید و جزو قرآن نمی دانید، اعتراف به این مطلب نیست که خود شما کلماتی را به قرآن افزوده اید که جزء قرآن نبوده است.(2)

به صورت «بسم الله» نازل گردید و بعدها «الرحمن» به آن اضافه شد و بعد از گذشت مدت دیگری تکمیل شد، عین اعتقاد به تحریف قرآن است.

سپس فخررازی در ردّ بر این عقیده می گوید: اگر بسم الله جزء آیات قرآن نباشد، پس قرآن از زیاده و نقیصه و تغییر و تعویض، سالم و محفوظ نمانده است، و اگر چنین گمانی جایز باشد که اصحاب چیزی را به قرآن افزوده اند، پس جایز هم خواهد بود که فکر کنیم چیزی را از قرآن کم کرده اند(1) .

اخباری بدین مضمون آمده است «که رسول خدا صلی الله علیه و آله و همچنین ابوبکر و عمر هیچ کدام بسم الله را در نمازهایشان نمی خواندند، نه در اول سوره و نه در آخر آن» (1).

براساس این گونه روایات برخی قائل شده اند که بسم الله جزء آیات قرآن نیست. در جواب از این نوع اخبار می گوییم، افزون بر این که در سند این روایت و امثال آن «ولید بن مسلم قرشی» وجود دارد که نزد بسیاری از علما معتبر نبوده، و روایاتش مردود است، در مقابل روایات صحیح داریم که رسول خدا صلی الله علیه و آله بسم الله را در نمازهایشان تلاوت می کردند.(2)

طایفة سوم

اخبار فراوان و صحیحی از طریق اهل سنت وارد شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله بسم الله را در نمازهایشان تلاوت می کردند،(3)و

حتی به فرض صحّت روایت طایفة دوم، می گوییم هیچ گونه تعارضی بین این دو طایفه از راوایات وجود ندارد؛ چون جمع بین مضمون دو روایت این می شودکه پیامبر صلی الله علیه و آله و ابوبکر و عمر نماز را با فاتحة الکتاب شروع می کردند نه این که آنها سورة فاتحه را با جملة الحمدلله آغاز می نمودند.

الف. کلام خود خدای متعال است که می فرماید: «وَ لَقَدْ ءَاتَیْنَاکَ سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانیِ وَ الْقُرْءَانَ الْعَظِیمَ».(1) معلوم می شود که بسم الله جزء آیات سورة حمد است که خداوند آن را عدل قرآن قرار داده، می فرماید: «سبعاً من المثانی» و بدون بسم الله سورة حمد شش آیه بیشتر نخواهد داشت.

ب. «آیة حفظ». دلیل دوم نیز سخن خدای سبحان است که می فرماید: «إِنَّا نحَْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لحََافِظُونَ».(2) فخر رازی می گوید: در این آیه دلالت محکمی است بر این که بسم الله الرحمن الرحیم، آیه ای مستقل از اول هر سوره است؛ زیرا خدای متعال حفظ قرآن را وعده داده است و حفظ نمودن قرآن معنا ندارد، مگر این که از زیاده و نقصان وکاستی مصون و محفوظ بماند و چنانچه بسم الله الرحمن الرحیم ازقرآن نباشد، هر آینه قرآن محفوظ از تغییر نخواهد بود، و اگر احتمال داده شود که صحابه بسم الله. . . را به عنوان ادب قرائت از خود ثبت کرده وزیاد نموده اند، هر آینه گمان نقصان از طرف صحابه نیز داده می شود، درصورتی که چه احتمال زیاده و چه احتمال نقیصه از قرآن موجب سقوط و خروج قرآن از حجیت و اعتبار می گردد. پس نتیجه این می شود که بسم الله… به حکم آیة حفظ و برهان سقوط قرآن از حجیت با احتمال نقیصه، جزء آیات قرآن و درهر سوره آیه ای مستقل می باشد.(3)

ج. احادیث اهل بیت علیهم السلام روایات بسیار با تعبیرات عالی و مختلف در شأن، منزلت و عظمت بسم الله از معصومان علیهم السلام وارد و از آن به عنوان بزرگترین آیه در نزدیک بودن به اسم اعظم خدا یاد شده است، همچنان که امام رضا علیه السلام فرمودند : بسم الله به اسم اعظم خدا از سیاهی چشم به سفیدی آن نزدیکتر است.(4) و یا از آن به تعبیرات دیگری به عنوان

ص: 135

کریمترین آیه، اساس سورة فاتحه(1) و قرآن، و نیز کریمترین و بزرگترین آیه ای که از قرآن به سرقت برده شده ( یعنی آن را تحریف نموده اند) یاد شده است.(2)

و همچنین از اهل سنت روایات زیادی نقل شده که به جزء بودن بسم الله… در تمام سوره های قرآن دلالت دارند، که دو نمونه از آن ذکر می گردد: 1. ابن خزیمه و بیهقی با سند صحیح از طریق سعید بن جبیر از ابن عباس چنین نقل می کندکه(3):

شیطان بزرگترین آیة قرآن را ازمیان مردم دزدید؛ 2. دار فطنی با سند صحیح از امیر المومنین علیه السلام نقل می کند که ازآن حضرت درباره« سبع مثانی» سوال گردید، فرمود: «سبع مثانی» سورة حمد است. گفته شد که این سوره شش آیه بیشتر نیست، فرمود: بسم الله… هم یک آیه از آن است.(4) پرواضح است که این روایات تصریح به جزئیت بسم الله … در قرآن کریم دارند؛ چون از بسم الله به عنوان بزرگترین، کریمترین آیه و آیه ای که به اسم اعظم خداوند نزدیک است، یاد شده است.

د. سیرة مسلمین (متشرعه) سیرة مزبور یکی ازدلایل متقن و محکم بر جزئیت بسم الله بوده، حجیت آن مسلم می باشد، و از زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و دوازده هزارصحابی و بعد از آنها تابعیان تا این زمان، سیره و روش آنها این بوده است که قرآن را با «بسم الله الرحمن الرحیم» تلاوت می کردند.

اگر کسی اشکال کند که چون سیره لسان ندارد لذا معلوم نیست که تلاوت و قرائت صحابه و مسلمانان قرآن را با بسم الله ... به عنوان جزء بوده یا به عنوان رعایت ادب تلاوت قرآن بوده است، بنابراین، این سیره کشف تام از نظر معصوم نمی کند.

در پاسخ می گوییم: معلوم است که قرآن همه اش به طور متواتر ثابت گردیده است؛ به نحوی که خود رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز بسم الله… را در آغاز هر سوره قرائت می فرمود و اگر

ص: 136

بسم الله جزء سوره های قرآن نبود، بر پیامبر خدا لازم بود آن را به صراحت بیان فرماید؛ زیرا نحوة قرائت و تلاوت وی با توجه به این که او در مقام بیان و تعلیم وحی بود، و عده ای آن را می نوشتند، به صراحت می رساند که همة آنچه می خوانده، قرآن بوده است، و اگر قسمتی از آنچه رسول خدا صلی الله علیه و آله تلاوت می نمود، جزء قرآن نبود حتماً باید تذکر می داد؛ زیرا در غیر این صورت این عمل باعث تحریف و اغرای به جهل می شد و این عمل از رسول خدا صلی الله علیه و آله قبیح است. از سوی دیگر، خداوند سبحان نیز با لحن هشدار دهنده ای اعلام می کند که چنان چه پیامبر کوچکترین تغییری در قرآن انجام دهد، با کیفر سخت الهی مواجه خواهد شد، تَنزِیلٌ مِّن رَّبّ ِ الْعَالَمِینَ، وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِیلِ، لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِینِ، ثمُ َّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ، فَمَا مِنکمُ مِّنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِینَ؛(1) در حالی که خداوند متعال ساحت قدس رسول اکرم را ازهرگونه عیب و نقص و رجس و پلیدی منزه دانسته، فرمود: «وَ لَوْ لَا أَن ثَبَّتْنَاکَ لَقَدْ کِدتَّ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیًْا قَلِیلاً».(2)پس اگر بسم الله… در آغاز سوره ها از قرآن نبود و درعین حال پیامبر صلی الله علیه و آله می خواند باید یاد آوری می نمود، و به طور متواتر می رسید؛ چون داعی برای حفظ فراوان بوده در حالی که اگر بسم الله جزء قرآن نباشد حتی به صورت خبر واحد هم به ما نقل نگردیده و نرسیده است.

ه- . ضبط « بسم الله الرحمن الرحیم» روشن است که اصحاب و تابعیان در حین کتابت قرآن،در همة قرآن ها «بسم الله الرحمن الرحیم» را در ابتدای هر سوره ای می نوشتند و اگر بسم الله ... جزء قرآن نبود، چرا «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم» را در ابتدای هر سوره نمی نوشتند و فقط اکتفا به نوشتن بسم الله - در تمام مصاحف چه قبل از جمع آوری عثمان و چه بعد از کار وی – می کردند؟ افزون بر این که صحابه و کاتبان و نویسندگان قرآن از درج و ضبط نمودن در قرآن آنچه را که جزء قرآن نیست، شدیداً اِبا و اِمتناع داشتند تا آنجا که عده ای از مسلمانان حتی از اعراب و نقطه گذاری قرآن هم جلوگیری می نمودند.

ص: 137

و. عدم ضبط بسم الله…؛ در سورة برائت از دلایل مسلم دیگری که دلالت میکند بر این که ضبط بسم الله در قرآن به عنوان جزئیت آن بوده است نه فقط برای فاصله گذاری در میان سوره ها، عدم ضبط بسم الله ... در سورة برائت است؛ یعنی اگر هدف از ثبت و نوشتن بسم الله، تنها فاصله انداختن وعلامت گذاری در میان سوره های قرآن می بود، مطلب بر عکس می شد، و در اول سورة حمد چون قبل از آن سوره ای نیست لازم نبود بسم الله ثبت و نوشته شود و حال آن که می بینیم سورة حمد با بسم الله … ثبت گردیده و سورة برائت بدون بسم الله… نوشته شده است وخود این مطلب دلیل مسلم دیگری می باشد مبنی بر این که بسم الله… سوره حمد یک آیة مستقل بوده و به صورت جزئیت نازل گردیده، اما در سوره برائت چون حکم جزئیت سوره را نداشته، نازل نشده و ثبت هم نگردیده است.

تذکر

بنابراین، از جمیع مطالب پیش گفته این نتایج به دست می آید که اولاً، بسم الله جزو آیات قرآن شریف و وحی می باشد و درهر سوره هم آیه ای مستقل است؛ ثانیاً، هر کس بسم الله را جزو آیات قرآن کریم به حساب نیاورد ناگزیر باید ملتزم به تحریف قرآن گردد؛ یعنی باید بپذیرد که یکصد و سیزده آیه از قرآن کم شده است؛ ثالثاً، عقیدة شیعه و همة علمای امامیه بر این است که بسم الله جزو آیات قرآن می باشد، اما از اهل سنت عده ای قائل شده اند که بسم الله آیة قرآنی نیست.

الْقُرآن الْعَظیم»(1)؛ لذا می گفت لازم نیست که سورة حمد در مصحف ثبت و ضبط گردد، اما دو سورة فلق و ناس (معوذتین) را جزو قرآن نمی دانست و بر این اعتقاد بود که آنها تعویذ و دو دعای مبطل سحر هستند و می گفت غیر قرآن را با قرآن داخل نکنید و خودش این دو سوره را از مصحفش جدا می کرد.(2)

تذکر

در دفع شبهة یاد شده می گوییم، بر فرض هم که این نسبت درست باشد (چون برخی مثل فخر رازی معتقدند که ابن مسعود چنین چیزی را نگفته است)، باز هم حرف ابن مسعود قابل پذیرش نیست؛ چون قرآن بودن دو سورة مذکور نزد همة مسلمانان به طور متواتر ثابت شده است.

شود، و بلکه شافعی و بیشتر اصحاب و پیروان او و اهل ظاهر(1)،

حتی نسخ قرآن را با سنت و اخبار قطعی و متواتر جایز ندانسته اند و احمدبن حنبل هم در رد یکی از دو نقلی که از او شده همین مطلب را پذیرفته است.

بنابراین، آیا جایز است با اعتماد بر چنین روایاتی وقوع نسخ تلاوت را به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نسبت داد؟!

و اگر مراد این باشد که نسخ تلاوت بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله توسط کسانی که زعامت امت را عهده دار بودند صورت گرفته، این همان اعتقاد به تحریف قرآن است که عقیدة اکثر علمای اهل سنت است؛ چون آنها نسخ تلاوت آیاتی از قرآن را چه با حکم و چه بدون حکم جایز دانسته اند و فقط گروهی از معتزله قایلند به این که نسخ تلاوت جایز و مباح نیست.(2)

ب . عدم اثبات احکام الهی با وحی: «امام سرخسی» از علمای اهل سنت در این باره می نویسد: قطعی است که هیچ گونه وحیی بعد از درگذشت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل نشده که ناسخ این شریعت مقدس باشد، چنانچه ما این نوع از نسخ را در پاره ای از وحی نازل شدة بر رسول خدا صلی الله علیه و آله جایز بدانیم، ناگزیریم برای تخصیص بعض، دلیل اقامه کنیم و چون دلیل نداریم ، ناچاریم نسخ را در همة آیات قرآن جایز بدانیم. و درنتیجه لازمة چنین گفتاری این می شود که هیچ حکمی از احکام الهی که با وحی ثابت شده در میان مردم به حالت خود باقی نماند،و چه سخنی قبیح تر وفاسدتر از این گفتار .(3)

تذکر

یا باید نسخ تلاوت در قرآن را انکار نمود که بر اساس برهان عقلی و شرعی، قول حق و صواب همین نظریه است، یا اگر کسی قائل به نسخ تلاوت شد، باید تالی فاسد و لازمة گفتار خویش را که «تحریف قرآن و ثابت نشدن احکام الهی با وحی» است، بپذیرد. متأسفانه اکثر علمای اهل سنت بدون التفات به چنین تالی فاسدی، عقیدة به نسخ تلاوت

ص: 142

در قرآن را که بالمآل عقیدة به کاستن و نقصان از اصل وحی نازل شدة بر پیامبر صلی الله علیه و آله را به دنبال دارد، پذیرفته اند.

است. نگارنده در صفحات پیش رو به تفصیل این قسم از تحریف را مورد بحث و بررسی قرار خواهد داد.

ص: 144

حفظ و تعلیم آن، رسیده و همگی دلالت می کند بر این که تحریف و تغییری در قرآن رخ نداده، استدلال کرده است.(1)

الفصل الرابع: الشیخ المفید و تحریف القرآن، قال فی کتابه اوائل اعقالات ص 52 : اتفقت الامامیة علی وجوب رجعة کثیر من الاموات الی الدنیا قبل یوم القیامة و اتفقوا علی اطلاق البداء فی وصف الله تعالی، و اتفقوا علی انّ ائمة الضلال، خالفوا فی کثیر من «تحریف القرآن» و عدلوا فیه عن موجب التنزیل و سنة النبی؛

شیخ مفید در کتاب اوائل المقالات، ص52 می گوید:

امامیه اتفاق نظر دارند بر وجوب رجعت و این که بسیاری از اموات قبل از روز قیامت به دنیا برمی گردند و (امامیه) عقیده دارند بر این که یکی از اوصاف خدای تعالی بداء است، و اطلاق بداء را در حق خداوند جایز می دانند، و نیز اتفاق نظر دارند بر این که پیشوایان گمراه مخالفت می کردند در بسیاری از موارد تحریف، و تجاوز کرده اند در تالیف قرآن از سبب نزول و سنت حضرت رسول صلی الله علیه و آله .(1)

در نتیجه، براساس گفتار مزبور، شیخ مفید و امامیه اتفاق نظر دارند که قرآن دچار تغییر و تحریف گردیده است.

و اتفقوا علی اطلاق البداء فی وصف الله تعالی و ان کان ذلک من جهه السمع دون القیاس، و اتفقوا علی انّ ائمه الضلال خالفوا فی کثیر من«تألیف القرآن» و عدلوا فیه عن موجب التنزیل و سنه النبی؛

سخن در این باب دربارة رجعت، بداء و جمع آوری قرآن است. امامیه اتفاق نظر دارند بر وجوب رجعت و این که بسیاری از اموات قبل ازروز قیامت به دنیا بر می گردند (اگرچه درمعنای رجعت بین امامیه اختلاف نظر وجود دارد) و نیز (امامیه)عقیده دارند بر این که یکی از اوصاف خدای تعالی بداء است، و اطلاق بداء را درحق خداوند جایز می دانند، و این عقیدة به بداء دربارة خداوند به خاطر وجود روایات است نه به جهت قیاس و همچنین امامیه اتفاق نظر دارند بر این که پیشوایان گمراه مخالفت کردند در بسیاری از امور جمع آوری و «تألیف القرآن» و تجاوز کردند در تالیف قرآن از سبب نزول و سنّت حضرت رسول صلی الله علیه و آله .(1)

می کرد هر کسی را که معتقد بود چیزی از قرآن کم یا زیاد شده یا تحریف و تغییری در آن رخ داده است.

در جواب طرابلسیات می نویسد:

علم و یقین در مورد صحّت قرآن؛ مانند یقین و آگاهی به وجود شهرها، کشورها، حوادث بزرگ و کتب مشهور مدوّن عرب است؛ زیرا اهتمام و انگیزة شدیدی به نگهداری و نقل قرآن وجود داشته و برای مسلمانان از عصر بعثت تاکنون حفظ و صیانت قرآن دردرجه ای از اهمیت و اعتبار است که به مراتب از حراست و اهتمام دربارة مسائل و حوادث فوق بیشتر است.

قرآن، معجزة جاوید رسول گرامی اسلام، از زمان حیات خود حضرت مجموعة مدوّن و مؤلفی مانند قرآن فعلی بوده است، و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله عده ای از اصحاب را مأمور به حفظ و پاسداری از آن کرده بودند و آنان برای اهتمام و اطمینان بیشتر قرآن را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله می خواندند و عده ای از اصحاب؛ مانند عبدالله ابن مسعود، ابّی ابن کعب و دیگران، چندین دور قرآن را در محضر پیامبر صلی الله علیه و آله ختم می کردند و نهایت دقت و سعی را داشتند تا جایی که حتی کوچکترین موارد اختلاف آن را دربارة آیه ها، حروف و روش قرائت قرآن را می دانستند. همة این مسائل با اندکی دقت و توجه، با این مراقبت صادقانه و محافظت شدید، دلالت می کند بر این که قرآن کریم مجموعه ای منظم و کامل بوده و مورد دستبرد و تغییر و کاستی قرار نگرفته است.

... و کسی که با این نظریه مخالفت کند یا از امامیه است یا از حشویه، اگر از حشویه باشد که مخالفتش قابل اعتنا و توجه نبوده، دارای اهمیت نیست و باید دانست که مخالفت در این مسأله، منسوب به فرقة اخباری است که اخبار فاقد سند صحیح و جعلی را نقل کرده اند و به صحت آنها اعتماد نموده اند، در صورتی که با اخبار ضعیف و فاقد اعتبار نمی توان از حجّت معلوم و قطعی دست برداشت.(1)

ص: 150

انه قال: انّی مخلف فیکم الثقلین ماان تمسکتم بهما لن تضلّوا، کتاب الله وعترتی، اهل بیتی، وانّهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض؛ من در میان شما دو چیز گرانبها و با ارزش جانشین خود قرار می دهم، تا مادامی که به آن دو تمسک بجویید به هیچ وجه گمراه نخواهید شد؛ یکی قرآن کتاب خدا، و دیگری عترت و اهل بیت من، و این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا این که در آن دنیا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.(1)

شیخ طوسی می گوید:

حدیث ثقلین دلالت می کند بر این که قرآن در همة اعصار و ازمنه در دسترس مسلمانها موجود و محفوظ است، به جهت این که امر رسول خدا صلی الله علیه و آله به تمسک و چنگ زدن به چیزی که مقدور و در دسترس نباشد جایز نیست، همان گونه که تمسّک و توسل به اهل بیت به عنوان کسانی که تبعیت از آنها واجب است، در همة زمانها برای ما حاصل و ممکن است. (2)

گونه حرفها موجب دستبرد و شک به معجزة پیغمبر اسلام می گردد، معجزه ای که به نحو تواتر قطعی نقل شده است.(1)

نمی کردند موسی پیغمبر خداست، و اگر اصحاب مسیح، مرغی می دیدند و گمان می کردند حضرت آن را از گِل ساخته و یقین نداشتند، تصدیق نبوت مسیح نمی کردند. قرآن هم اگر به گمان و مظنه، گفتة پیغمبر باشد معجزه او نیست. بعد می افزاید: و نیز گوییم در اخبار آحاد از شیعه و سنی بسیار کلمات، به عنوان قرآن نقل شده و صاحب فصل الخطاب در کتاب خویش آورده و هیچ کس آنها را به عنوان قرآن نپذیرفته است و این خود قرینه است که نقل اجماع علما صحیح است و کسی اثبات قرآن را به خبر واحد جایز ندانسته واعتباری به قول بعضی محدثان و حشویه نیست(1).

لیکن با کمال تاسف یکی از نویسندگان اهل سنت، مقدس اردبیلی را متهم به عقیدة تحریف قرآن نموده، در فصل پنجم کتاب خود موسوم به «الشیعة والتحریف» چنین می نویسد: الفصل الخامس: الاردبیلی وتحریف القرآن. قال فی کتابه «حدیقة الشیعة»: ان عثمان قتل عبدالله بن مسعود بعد ان اجبره علی ترک المصحف الذی عنده و اکرهه علی قرائه ذلک المصحف الذی الفه و رتبه، زید بن ثابت بامره و قال البعض: ان عثمان امر مروان بن الحکم وزیادة بن سمرة، الکاتبین له ان ینقلا من مصحف عبدالله ما یرضیهم و یحذفا منه ما لیس بمرضی عندهم و یغسلا الباقی(1)؛

فصل پنجم، اردبیلی و تحریف قرآن. مقدس اردبیلی در کتاب حدیقه الشیعه می گوید: عثمان عبدالله ابن مسعود را بعد از گرفتن مصحفی که نزد او بود به قتل رساند و او را مجبور کرد که قرائت قرآن را به روش قرائت زیدین ثابت در مصحفش قرار دهد.

و برخی می گویند: عثمان به مروان بن حکم و زیاده بن سمره که کاتب وحی بودند، حکم کرد که از مصحف ابن مسعود، آنچه که مورد رضایتشان هست، نقل و نسخه برداری کنند، و آنچه مورد پسندشان نیست را حذف کنند و باقی ماندة مصحف را بشویند و از بین ببرند.(2)

پرواضح است که مقدس اردبیلی به دلیل نقل خبر مزبور، از منظر نویسندة یاد شده، متهم به تحریف قرآن گردیده است.

سعید عبدالرحمان بودند و یا خاندان ثقیف و هذیل هم در این کتابت شرکت داشتند، روایات مختلف است؛ هر کدام برخی از افراد را نام برده اند، اما آنچه مسلم است آن است که مصحف واحدی که عثمان آن را جمع آوری کرد، مصحفی بود که به تواتر از شخص پیامبر صلی الله علیه و آله شنیده و در محضر حضرت9 خوانده شده بود و همة مسلمانان حتی شیعه، صیانت و تواتر یقین آور بودن مصحف عثمان را قبول دارند؛

ثانیاً، مقدس اردبیلی صرفاً در مقام بیان نقل مطاعن عثمان در کتاب حدیقة الشیعه بوده نه در مقام اثبات یا نفی تحریف از قرآن، و در این موضوع هیچ گونه اظهار نظری در این مقاله نمی کند. افزون بر این که درکتاب فقهی خویش نظریة خود را در اثبات مصونیت قرآن از تحریف به طور صریح بیان نموده است؛

ثالثاً، مگر نقل خبر و یا مطلبی در یک کتاب از سوی نویسنده ای، دلیل بر پذیرش آن نویسنده نسبت به آن خبر و یا مطلب می باشد؟ چه بسا ممکن است نویسندة کتابی بعضی از گناهان را در کتابش ذکر و تعریف کند، آیا این دلیل می شود که نویسنده معتقد به ارتکاب آن گناهان است؛

رابعاً، این نوع نسبت های ناروا به بزرگان شیعه، گاه دلیل بر غرض ورزی و بدجلوه دادن مکتب نورانی شیعه به شمار آمده، موجب اختلاف در میان مسلمانان می گردد.

و آن چه که بین مردم معروف شده که اسم امیرالمومنین علی علیه السلام از برخی آیات قرآن ساقط شده؛ مانند یا اَیُّهُا الْرَسولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَیًکُ مِنْ رَبِکَ «فی علیٍ» و برخی آیات دیگر از این قبیل، این سخنی است که در نظر علما ارزش و اعتباری ندارد.(1)

پیش رو و نه از پشت سر به حریم آن راه پیدا نمی کند.(1) و نیز قرآن می فرماید: إِنَّا نحَْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لحََافِظُونَ؛(2)

ما قرآن را نازل کردیم و آن را حفظ و نگهداری خواهیم نمود.

هنگامی که کتاب خدا از چنین استحکام و پشتوانة قوی برخوردار است، چگونه ممکن است تحریف وتغییر به حریم قدسی آن راه پیدا کند؟

همچنین از پیغمبراکرم صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام روایات متواتر و قابل قبولی رسیده به این مضمون که همة اخبار و احادیث را بر قرآن عرضه کنیم تا صحت وسقم آنها معلوم شود؛ چنانچه موافق با قرآن بودند به آنها عمل و اگر مخالف با کتاب خدا بودند آنها را تکذیب کنید. و در فرضی که قرآن فعلی تحریف شده باشد، عرضه و سنجیدن روایات برآن چه نفعی خواهد داشت؟! صرف نظر از این که اخبار تحریف مخالف با قرآن هستند و آن را تکذیب می کنند، پس باید آنها را دور افکنده، دست ازآنها برداریم؛ چون محکوم به فساد هستند، یا این که آنها را تاویل و توجیه نماییم.

به نظر می رسد مقصود ائمه از تحریف وتغییر و حذف از قرآن در این روایات، تحریف وتغییر در مفهوم وتفسیر قرآن است، نه در کلمات والفاظ آن؛ یعنی آیات را تفسیر به رأی و تحریف معنوی نمودن(3).

فیض در کتاب دیگرش در بارة اخبار تحریف چنین می گوید:

این نظریة قول به عدم تحریف قرآن، سخن و نظر صریح فیض می باشد. بعد می افزاید: خودتان می بینید و می دانید که به عقیدة فیض روایات تحریف، مخالف کتاب خدا هستند و لازم است حکم به بطلان آنها کرد، ولی بعضی ازگمراهان که قصد فساد و تباهی در روی زمین دارند به صرف نقل بعضی اخبار به فیض نسبت ناروا می دهند که ایشان قائل به تحریف قرآن است، در حالی که رأی و اعتقاد او را توضیح نمی دهند که یا باید این دسته از روایات

ص: 159

دور افکنده شوند و یا باید توجیه و تاویل گردند، اما هدف اینان با این نسبت های ناروا، آشفته و مشوش نمودن اذهان مردم نسبت به شیعه است که این خود یک نوع گمراهی و انحرافی آشکار است .(1)

لنا اعتماد علی شی من القرآن؛ اذ علی هذا یحتمل کل آیة منه ان یکون محرفاً مغیراً و یکون علی خلاف ما انزل الله لم یبق لنا فی القرآن حجة اصلاً فتنتفی فائدته و فائدة الامر باتباعه والوصیة بالتمسک به الی غیر ذالک؛

فصل هفتم، فیض کاشانی وتحریف قرآن. فیض در مقدمة تفسیر صافی (1/32) بعد از ذکر روایاتی که بوی تحریف می دهند می گوید:

مستفاد از همة این اخبار و غیر این اخبار از روایات اهل بیت، آن است که همانا این قرآن تمام آنچه در آن است، آن چنان که بر پیامبر نازل شده است نیست، بلکه پاره ای از آن خلاف ما انزل الله و پاره ای دیگر از آن تحریف شده است و مطالب زیادی ازآن حذف شده، نام علی علیه السلام از بسیاری از جاها و نیز لفظ آل محمد صلی الله علیه و آله در چند جای قرآن و اسمای منافقین در چند جای دیگر و نیز مطالب دیگری از قرآن حذف شده و این قرآن آن قرآن مرضی خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیست، وعلی ابن ابراهیم قمی هم نظرش همین است.

نتیجة سخنان فیض این است که قرآن تحریف شده و امکان عمل و اقرار به صحت آن نیست و همچنین اعتماد بر آن نیست. وی سپس برای تثبیت گمان باطلش که مستفاد از سخنان فیض، اعتراف به تحریف قرآن است، کلام دیگری از تفسیر صافی که در واقع جواب فیض از روایات تحریف است نقل می کند، اما بدون رعایت ادب امانتداری در نقل سخنان وی، صدر گفتار فیض را حذف و ذیل کلامش را ذکر می کند و با یک نسبت ناروا فیض کاشانی را متهم به قبول نمودن تحریف قرآن کرده، می گوید: فیض کاشانی، در صفحة دیگری می نویسد:

باقی نمی ماند برای ما هیچ اعتمادی به قرآن؛ زیرا که بنابر این در هر آیه ای احتمال تحریف و تغییر وجود دارد و ممکن است خلاف ما انزل الله باشد، پس دیگر برای قرآن هیچ حجیتی باقی نخواهد ماند، و امر به انتفاع و استفاده و اطاعت از آن و سفارش به تمسک به آن منتفی خواهد شد.(1)

ص: 161

نه این که هدف این محقق شهیر ازطرح این گونه اخبار، استفادة تحریف لفظی قرآن باشد، بلکه با تصریح کلام خود وی، این گونه روایات بر تحریف معنوی قرآن دلالت می کنند، همان گونه که در رسالة دیگرش می نویسد:

به نظر می رسد منظور امامان:از تحریف، تغییر و حذف قرآن در این روایات، تحریف و دگرگونی در معنا و تفسیر قرآن است نه در الفاظ و کلمات؛ یعنی آیات قرآن را تفسیر به رأی و سوء تاویل نموده و بر خلاف معنای واقعی حمل کردند.(1)

آنها است، و نیز اجماع دارند بر ترک نمودن آن مصحفی که مخالف مشهور است از جهت زیادی یا کاستی و یاتبدیل کلمه ای به کلمة دیگر (1).

جای تعجب است که افرادی تصور می کنند همة احادیث صحیح و سالم باقی مانده و اگر کاستی و تحریفی در آن صورت می گرفت، آشکار می شد و همگان می فهمیدند با این که در حدود 1200 سال برسر زبانها و درکتب مختلف می چرخیده است، اما همین افراد می گویند، قرآن کریم مورد دخل وتصرف واقع گردیده و از آن، بخشی کاسته شده ولی مسأله به این مهمی در تمام اعصار مخفی مانده و هیچ کس از آن مطلع و باخبر نشده است.

وی همچنین می افزاید:

هیچ گونه زیادی در قرآن صورت نگرفته، نه سوره ای به آن اضافه شده و نه آیه ای، نه بسمله و غیر آن، نه کلمه و نه حرفی، و هرآنچه فعلاً به صورت مجلد در آمده و قرائت می شود، همة آن کلام خداوند متعال است. این موضوع از دیدگاه مذهب شیعه حتی دین اسلام واضح و قطعی بوده و اتفاق نظر و اجماع مسلمانان بر این امر پایدار بوده است و احادیث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام بر این امر شهادت می دهند، و لو افراد معدودی هم دراین مسأله مخالفت کرده اند مهم نیست.

همچنین شک و تردید نداریم که قرآن از هر نوع نقصان نیز مصون و محفوظ مانده است؛ چون صاحب شریعت اسلام، خداوند منّان نگهداری آن را عهده دار شده، همان سان که نص قرآن و اجماع علما در همه زمانها بر آن دلالت دارد و مخالفت عده ای که عددی به حساب نمی آیند، اهمیتی ندارد و عقل به خوبی درک می کند که ظاهر روایاتی که می گوید قسمتی از قرآن کاسته شده، قابل اعتماد واعتبار نیست و نمی شود به آنها عمل کرد، پس بایستی آن روایات را به سه وجه توجیه و تاویل کرد.

وجه اول: این که بگوییم قبل از نزول آیات، این نقصان و کاهش صورت گرفته، مقدر بوده که آن طور نازل شود، اما طور دیگری نازل شد؛

وجه دوم: این که بگوییم قرآن از مبدأ نزول به آسمان که آمده به گونه ای که روایات دلالت دارد بوده، اما بر قلب پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله که نازل شده به همین وضعیت کنونی نازل گردیده است؛

وجه سوم: این که بگوییم احادیث قدسی مبتلا به نقصان شده نه وحی قرآنی.

ص: 165

ایشان سپس می افزاید:

به عقیدة من نقصانی که در بعضی روایات بیان شده، مطالب واسراری است که نزد پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله مامون و محفوظ بوده و هرگز بازگو نشده است. از این جهت آن مطالب را حضرت رسول صلی الله علیه و آله فقط به اوصیای خود واگذار نمود و آنها را به طور آشکار مطرح ننمود. اما آیاتی از قرآن که به عنوان اعجاز نازل شد و حضرت آنها را به طور علنی بیان نمود و زیاد در خطبه ها و سخنرانیها تلاوت می نمود و درمیان مسلمانان، شایع و مشهور شده بود از آن زمان تاکنون هیچ گونه تغییر و تبدیلی پیدا نکرده و به همان شکلی که آن موقع بوده، بدون هر نوع تحریفی باقی مانده است.(1)

المشهور بین المجتهدین و الاصولیین، بل اکثر المحدثین عدم وقوع التغییر مطلقاً بل ادعی غیر واحد الاجماع علی ذلک؛

معروف و مشهور بین فقها و علمای اصول، و نیز اکثر محدثان آن است که هیچ گونه تغییر وتحریف (زیاده و نقصانی) در قرآن کریم رخ نداده، بلکه بسیاری از مجتهدان و فقهای امامیه ادعای اجماع بر عدم تحریف قرآن نموده اند.(1)

مطالبی هستند که به هیچ وجه احتمال صحت در آنها نیست، پاره ای دیگر از جهت معنا و محتوا آن گونه آشفته و بی ارتباطند که با یکدیگر تعارض و تعاند دارند و قابل اعتماد و اعتبار نیستند، غیر ازآن که سند بسیاری از این روایات به افراد معدود و انگشت شماری می رسد که علما هر کدام ازآنها را به گونه هایی تضعیف و رد کرده اند و دربارة آنها گفته اند: فلانی احادیث ضعیف و بی محتوا را نقل می کند، یا دارای عقیده و مذهب فاسد یا کاذب و متهم به بعضی مسائل است، یا گفته شده برخود جایز نمی دانم ولو یک روایت در مورد تفسیر قرآن روایت کنم؛ چون فلانی معروف به واقفی و دشمن سرسخت امام رضا علیه السلام است، یا این که روایات او باطل و بی اعتبار و در مذهب اهل غلو و گزافه گویی است.

روشن است که زیادی این قبیل افراد فایده ای ندارد، و چنان چه به روایات این افراد - با مسامحه به آن - اعتنا کنیم، بایستی با در نظر گرفتن اخبار فراوان دیگر، روایاتی را که بوی تحریف می دهند به نحوه ای توجیه، تاویل و تفسیر کنیم، مانند این که بگوییم:

الف . مدلول و مضمون این اخبار، تفسیر وتاویل آیات قرآن بوده نه معنای لفظی و منطوقی آن؛

ب . یا بگوییم؛ برای بیان نمودن اظهر مصادیق است که عموم آیه قطعاً شامل آن می شود؛

ج . یا قائل شویم؛ مضمون آن، وقت نزول آیه بوده است؛

د. یا بگوییم آیه در مورد خاص نازل شده است؛

ه. یا قائل شویم آیه برای بیان و رفع ابهام از لفظ مبهم می باشد.

هر کدام از سه وجه اخیر، راه حل مناسبی است برای تفسیر روایاتی که می گویند: تنزیل آیه این است و جبرئیل با این نحوه فرود آمد، همچنان که تحریف در روایات به تحریف معنوی توجیه و تفسیر می شود؛ همان گونه که نامة امام باقر علیه السلام به«سعد الخیر»، شاهد خوبی برای حمل روایات به تحریف معنوی است، که امام علیه السلام می فرماید: یکی از

ص: 169

شیوه های آنان در پشت سر انداختن قرآن و بی اعتنائی به آن، این بود که حروف و الفاظ را به خوبی بر پا می داشتند ولی مضمون و احکامش را تحریف می کردند(1).

و همین طور روایات وارده در وصف مصحف امیرالمومنین علیه السلام و عبدالله بن مسعود نیز حمل بر تفسیر و تاویل آیات قرآن می شود؛ چون حضرت در نهج البلاغه می فرماید : من قرآن کامل را برای آنها آوردم که مشتمل بر تنزیل و تاویل بود.

همچنین روایاتی که درباره مصحف فاطمه زهرا علیها السلام در مورد اضافه نمودن کلمه «بولایه علی علیه السلام » نقل شده، جنبة تفسیری و توضیحی داشته است، چه آن که آن مصحف رموز و اسرار علم را بیان می کند و در احادیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم که فرمود، چیزی از قرآن در مصحف فاطمه نبود. و نیز مقصود از اخباری که «وجعلناکم امه وسطاً» را به جای «وجعلناکم امه» گذاشته، حمل بر تفسیر آیه می شود. آیه به درستی تفسیر نشده و معنای آن تحریف شده، و همین طور سایر رویات این باب بر همین معنا حمل می شوند.(2)

را به امامیه نسبت دهد، درغ گو و مفتری است، و با نسبت دادن چنین تهمتی به شیعه، در حق خدا و سول خدا صلی الله علیه و آله هتک حرمت و گستاخی کرده است.(1)

اگر کسی به تحقیق و جست و جو بپردازد و هر اندازه تفحص و کاوش نماید، در بین طلایه داران و پیش کسوتان شیعه؛ مانند شیخ صدوق دراعتقاداتش، شیخ مفید و سید مرتضی جز افرادی که این افترا و تهمت را شدیداً انکار می کنند پیدا نخواهدکرد. این بزرگان و اعلام شیعه، حاملان و پاسداران نوامیس وعقاید شیعه در قدیم و حال هستند که انظار آنها انسان را به دروغ فضاحت بار این شخص واقف می سازد. تمام فرقه های شیعه و در پیشاپیش آنها، شیعه امامیه اجماع دارند بر این که قرآن کنونی همان کتابی است که هیچ شکّ و تردیدی در آن نیست و با همان صلابت و قوت تغییر ناپذیر ابتدای نزولش باقی است، و چنانچه حرفی از زبان یکی از شیعیان در مورد تحریف قرآن صادر شود، مقصود و مرادش تحریف معنوی و تاویل به باطل نمودن قرآن است، نه آن که قرآن دستخوش زیاده و نقیصه شده یا حرفی از حروف آن با حرف دیگر جا به جا شده باشد، همان گونه که ابن حزم و پیروانش تحریف به این معنا؛ یعنی تحریف لفظی را قائل شده و به شیعه نسبت داده اند(1).

ضعف و فسادی داشتند باید آشکار می شد و این همه درکتابهای حدیثی ثبت نمی گردید، و با چنین پندار باطلی قائل به تحریف قرآن شده اند.(1)

سپس می افزاید:

نماز شیعه به تنهایی، دلیل بر این عقیده شیعه است؛ زیرا شیعه در رکعت اول و دوم نمازهای پنج گانه، خواندن یک سورة کامل را بعد از فاتحه واجب می داند و قرائت کمتر از یک سوره را جایز نمی داند، بلکه خواندن دو سوره را هم بنابر احتیاط واجب تجویز نمی کند. فقه شیعه صریح در این مطلب است، و اگر سوره های قرآن در زمان پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله به همین کیفیت و کمیتی که اکنون موجود هست نبود، چنین قولی برای شیعه میسر نمی شد و نمی توانست دلیل بر آن اقامه کند.(1)

ب. روایات واخبار فراوانی از طریق رسول خدا صلی الله علیه و آله وائمه اطهار علیهم السلام رسیده و دلالت دارند که قرآن تحریف نشده است؛ از جمله آن که دستور داده اند اخبار واحادیث شان را به قرآن عرضه کنند در حالی که اگر کتاب الهی تحریف شده بود، معنایی برای آن گونه اخبار نبود و امر به عرضه اخبار به کتاب لغو بود. از طرفی، اختصاص دادن عرضة اخبار فقهی تنها به قرآن، تخصیص بدون مخصص است، و همچنین روایاتی که می گوید: هرگاه افقها تاریک و کارها درهم آمیخته شد، به قرآن پناه ببرید، دلیل بر عدم تحریف قرآن است. و دلیل دیگر عدم تحریف از نظر روایات، اخباری است که در آنها خود امامان معصوم علیهم السلام ، آیات قرآن را در هر باب موافق و عین آنچه در قرآن موجود در عصر ما است قرائت کرده اند.

ج. تمام ادله ای که قائلان به تحریف گفته اند، یک سری ادله واهی و مخدوش هستند که هم از جهت سند و هم از حیث دلالت قاصرند، و مامون از جعل و دسیسه نبوده، مدعای قائلان به تحریف را اثبات نمی کند.

د. مجموع اخبار و روایاتی که در مورد جمع آوری قرآن در زمان ابوبکر و عثمان وارد شده، انسان را به قطع و یقین می رساند که ابوبکر و عثمان همان سوره ها و آیاتی را که در زمان حیات خود پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده بود، جمع آوری و تالیف کردند و به صورت مجلد در آوردند بدون آن که در متن آیات تصرفی کنند، از آن چیزی کم یا چیزی بر آن بیفزایند، و همان قرآن نازل شده بر پیامبر صلی الله علیه و آله تا به امروز با سلامت محفوظ و مصون باقی مانده است.(1)

صلاحیت برای استدلال را ندارند، یا روایاتی جعلی و ساختگی بوده که علائم جعل از سر و روی آنها نمایان است، و یا معنا و مضمون آن به قدری بیگانه و اجنبی از واقعیت است که نمی شود به آن اعتماد کرد. البته در بین روایات، پاره ای از اخبار صحیح و قابل اعتنا درباره تحریف وجود دارد، که منظور آنها تحریف معنوی، تاویل سوره و تفسیر است، نه تحریف در الفاظ و کلمات قرآن.

توضیح بیشتر: اعتقاد ما این است که کتاب عزیز خدا قرآن، همان است که فعلاً در یک مجلد در دسترس همة مسلمانان قرار دارد و هیچ نوع زیادی و نقصانی به قداست آن راه نیافته و اختلاف قرائتها، یک مسأله مستحدثه ای است که منشا اختلاف قاریان، اجتهادات شخصی و اعمال سلیقه های خودشان می باشد و ربطی به وحی الهی که توسط جبرئیل امین بر قلب مبارک سید المرسلین نازل گردیده، ندارد(1) .

همچنین امام راحل (ره) سخنان و بیانات شدید اللحن و جامعی دارد پیرامون حجیت ظواهر در مقابل کسانی (اخباریها) که خیال کرده اند قرآن ظهوری ندارد، به جهت آن که دچار تحریف شده و تحریف موجب اجمال و ابهام مفاهیم آیات آن می شود. ایشان در این زمینه می گوید:

این ادعا ممنوع و بی اساس است؛ زیرا قرآن هرگز تحریف نشده واین عقیده و رأی محققان و متفکران اسلام اعم از شیعه و سنی است.

جهت روشن شدن مطلب باز می گوییم: آیا به راستی واقعیت همان است که محدث نوری صاحب کتاب «فصل الخطاب» گمان کرده است، کتابی که نه فایدة علمی دارد و نه تکلیفی برای انسان ایجاب می کند. ایشان با جمع آوری و خلط روایات موهوم و ضعیف این کتاب را سر هم کرده است، اما باید دانست که اصحاب ما و محققان و فقیهان صاحب نظر؛ مانند کلینی، شیخ صدوق، شیخ طوسی و صاحبان کتب اربعه از آن روایات اعراض و ادبار کرده اند و قداست و حرمت روایات و کتب اصیل شیعه را از آن پاک ساخته اند. تازه این، وضعیت کتابهای روائی و حدیثی او؛ مانند مستدرک الوسائل است، اما از وضعیت کتابهای دیگرش نپرس و نگو که آمیخته از داستانها وحکایتهای عجیبی است که خیلی از آنها به

ص: 176

شوخی و لطیفه گویی شبیهتر است تا به مطالب واقعی وجدی ، با این که وی شخص ممتاز و محقق بوده اما با کمال تاسف کمتر به مطالب پر فائده پرداخته است.

جای حیرت و تعجب است که چگونه علما و صاحب نظران معاصرش غفلت ورزیده و جلوگیری نکردند از آن چه که نباید واقع می شد، و معضلاتی را ایجاد کرد که باید آسمان ها بر آن گریه گنند و جا دارد که بر زمین فرو ریزند.

راستی اگر مسأله آن چنان بود که وی و امثال وی می گویند؛ یعنی آیات قرآن پر بوده از نام اهل بیت و فضائلشان و نام امیرالمومنین علیه السلام و اثبات امامت و جانشینی آن حضرت، پس چرا خود امیر المومنین علیه السلام و حضرت فاطمه زهرا، امام حسن و امام حسین، سلمان، ابوذر، مقداد، عمار و دیگر اصحاب که پیوسته بر خلافت و وصایت امیرالمومنین علیه السلام استدلال می کردند، به آن آیات بیّن و براهین قاطع و روشن قرآنی احتجاج نکردند، و چرا تنها به احادیث نبوی احتجاج می کردند با این که بنا به ادعای خود او قرآن با آن صراحت در دسترس شان بود.

اگر به راستی واقع این گونه بود پس چرا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در واقعة حجة الوداع - در آخرین سال عمر شریفش و اواخر نزول وحی- از ابلاغ یک آیه در وصایت حضرت علی علیه السلام ترس داشت تا آنجا که خداوند قادر متعال به رسولش می فرماید: وَاللهُ یُعًصٍمْکُ مٍنُ النّاس…؛ خداوند تو را از گزند مردم نگه می دارد.(1)و

چرا پیامبر صلی الله علیه و آله هنگام رحلت، در خواست قلم ودوات و کاغذ نمود تا به طور مشخص نام حضرت علی علیه السلام را به عنوان وصی خود بنویسد، آیا به گمان شما فکر می کرد وصیتش از وحی الهی موثرتر است؟

بنابر این، فساد این نظریه وگفتار، روشن تر از آن است که بر انسان عاقلی پوشیده بماند، اما با تأسف و تألم این فساد بیّن، علی رغم نظر علمای اسلام و حافظان شریعت خاتم النبیین، شیوع و آوازه پیدا کرد.(2)

ص: 177

که به ظاهر اِشعار به تحریف قرآن دارند، ناظر به همین جهت است. پس روشن شد مدلول این حدیث هیچ دلالتی بر تحریف قرآن ندارد، اما از جهت سند مورد اختلاف است.(1)

2. عن جابر عن ابی جعفر7انه قال: ما یستطیع احد ان یدعی ان عنده جمیع القرآن ظاهره و باطنه غیر اوصیاء؛

جز اوصیا و جانشینان پیامبر صلی الله علیه و آله کسی قدرت ندارد ادعا کند ظاهر و باطن تمام قرآن نزد او است.(2)

سند و مدلول حدیث : معنای این حدیث هم این است که علم به همة کتاب ها، علم به ظاهر و باطن، اسرار و حقایق آن فقط در اختیار اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله است که مستفاد از جملة «ظاهره و باطنه» می باشد؛ چه آن که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من شهر دانشم و علی و فرزندان او دروازة آن شهر هستند. و از طرفی باید دانست علوم و اسرار باطنی قرآن با ظاهر الفاظ وکلمات آن دو چیز است که خود قرآن می فرماید: مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُواْ التَّوْرَئةَ ثمُ َّ لَمْ یحَْمِلُوهَا کَمَثَلِ الْحِمَارِ یحَْمِلُ أَسْفَاراً(3) ؛ کسانی که مکلف به تورات شدند ولی حق آن را ادا نکردند، مانند دراز گوشی هستند که کتابهایی حمل می کند، اما چیزی از آن نمی فهمد.

ممکن است کسی قرآن را خوب قرائت کند اما آن را نفهمد. پس این روایت هم هیچ تعرضی به تحریف و تغییر و نقصان از قرآن ندارد و از نظر سند نیز گفته شده ضعیف است.(4)

3. عن ابن الحسن علیه السلام قال: قلت له: جعلت فداک انا نسمع الایات من القرآن لیس هی عندنا کما نسمعها و لانحسن ان نقرأها کما بلغنا عنکم فهل انا آثم؟ فقال: لا اقرأ وکما تعلمتم فسیجیئکم من یعلمکم؛

ص: 180

یکی از راویان حدیث می گوید به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم : قربانت شوم، ما آیاتی از قرآن را از جانب شما می شنویم که آن طور که می شنویم نزد ما آن طور نیست، و نمی توانیم آن طور که از شما به ما رسیده است، آنها را بخوانیم آیا گنهکاریم؟ فرمودند: نه همان طور که آموخته اید و بلد هستید بخوانید، به زودی بیاید کسی که به شما بیاموزد. (مقصود حضرت صاحب الزمان «عج» می باشد).(1)

سند و مدلول حدیث: این روایت نیز از بحث و موضوع تحریف بیگانه است؛ زیرا ذیل حدیث که امام علیه السلام می فرماید: به زودی بیاید کسی که به شما بیاموزد، خود قرینه است بر این که مراد از «آن طور که از شما به ما رسیده» در واقع همان مصحف علی علیه السلام و خصوصیات آن مصحف می باشد. پس این روایت هم هیچ ارتباطی به تحریف قرآن ندارد، افزون بر این که از جهت سند هم ضعیف است.(2)

هم هیچ اشعاری به تحریف قرآن ندارند، اما بقیه روایات این باب را با تعبیراتی؛ مانند ضعیف، مرسل و مجهول رد کرده است.

ج. «باب ان القرآن یرفع کما انزل»؛ قرآن به همان سان که نازل گریده، بالا رود نه بدانسان که خوانند.

روشن است مقصود کلینی از عنوان این باب، این است که قرآن را باید با مراعات آداب تلاوت و شرائط عمل به آن خواند. افزون بر این که علامه مجلسی هر دو روایتی را که کلینی در این باب نقل کرده، ضعیف و مردود دانسته است.

د. «روایات کلینی درکتاب روضه». این طایفه از احادیث از باب تفسیر و تاویل آیه و بیان مصداق آن می باشد و هیچ ارتباطی به مسألة زیادی و کاستی از قرآن ندارد. پس نتیجه می گیریم کلینی چون خبره در شناخت سخنان و احادیث امامان معصوم است، به خوبی می داند که هر سخنی را درجایگاه مخصوص خود قرار دهد. و بابها و عناوینی که کلینی این روایات را در آن طرح نموده، قرینه و دلیل است بر این که نه این اخبار گویای تحریف اند و نه رأی کلینی داّل بر تحریف قرآن است.

وی سپس می افزاید: بر اساس این دستور العمل فقط مقدارکمی از روایات را تشخیص می دهیم و نسبت به باقی روایات مختلف، راهی بهتر و با احتیاط تر از این نمی دانیم که علم آنها را به خود امام واگذارکنیم.(1)

قائل به تحریف بود، صدوق چنین سخنی را نمی گفت؛ زیرا شأن کلینی نزد بزرگان شیعه از یاد نرفته است.

جهت سوم، ادعای اجماع ازجماعتی از بزرگان شیعه؛ مانند شیخ جعفرکاشف العظا و صاحب مفتاح الکرامه، این سخن که کلینی از قائلان نفی تحریف از قرآن است را تقویت می کند و گرنه با التفات با رأی و شخصیت کلینی نباید چنین ادعایی می کردند.

جهت چهارم، صرف نقل و درج حدیثی اگرچه صحیح، درکتب روایی، دلیل بر احراز رأی و عقیدة مولفان آن کتب مبنی بر پذیرش مدلول آن حدیث نمی گردد، اما درکتب غیرحدیث، درج حدیث صحیح در میان مطالب تا مادامی که قرینه های برخلاف نیاورده، دلیل بر مطابقت رأی نویسنده با آن حدیث می باشد، و کتاب کافی چون کتاب حدیثی می باشد، بنابراین صرف نقل اخبار و روایات در آن نمی تواند دلیل بر پذیرش همة آنها توسط کلینی باشد. پس این جهات چهارگانه و آن مراحل اربعه، دلیل محکمی است بر این که بگوییم کلینی هم قائل به عدم تحریف قرآن است.

جواب نقضی، افزون بر پاسخ های دقیق حلّی که از اتهام نویسنده اهل سنت نسبت به کلینی داده شد، یک پاسخ نقضی هم قابل طرح است و آن این که، چنانچه به باور شما نقل روایاتی که درکافی بوی تحریف می دهد را دلیل بر پذیرش تحریف از سوی کلینی بدانیم، پس باید این امر را نسبت به عالمان شما؛ مانند صاحبان صحاح سته، اسماعیل بخاری، احمد حنبل، مالک ابن انس، حاکم نیشابوری و... هم بپذیریم؛ چرا که آنها نیز تمام اخبار تحریف را درکتابهایشان که شهادت به درستی آن داده اند، آورده و نقل کرده اند.

حاصل کلام در اخبار کافی این که، در یک بررسی و جمع بندی دقیق می توان گفت؛ جمیع روایات وارده در کافی موضوعاً و تخصصاً از بحث تحریف لفظی خارج است؛ زیرا:

اولاً، بعضی روایات مفید اختلاف قرائت ائمه با قرائت مشهور است (خارج از موضوع تحریف به نقیصه است)؛

ثانیاً، روایاتی که ظاهرشان اسقاط نام علی علیه السلام یا اسامی ائمه از قرآن است با فرض تمامیت سند آنها، همة آنها از سوی اهل بیت تاویل یافته و از باب ذکر معنا و بیان مصداق است و تأویل هیچ منافاتی با تفسیر ندارد؛

ص: 185

ثالثاً، اکثر این سنخ اخبار که مشعر به تحریف اند، مربوط به تحریف لغوی و معنوی است نه لفظی؛

رابعاً، پاره ای از روایات مربوط به مصحف علی علیه السلام و زهرا علیها السلام و اظهار آن درهنگام ظهور امام عصر(عج) می باشد، پس نتیجه این تحقیق و بررسی این می شود که کلینی نه تنها قائل به تحریف نیست، بلکه همانند سایر عالمان و بزرگان شیعه قائل به مصونیت قرآن از تحریف می باشد؛

خامساً، برخی از روایات تحریف، مرسل است و بعضی مقطوع السند، و سند برخی، مجهول و مرفوع است ، ولذا فاقد شرائط حجیت اند، و بر فرض هم که خبر واحد صحیح و مستند باشد، چون خبر واحد است باز از حّیز اعتبار ساقط است؛ به دلیل این که قرآن باید به تواتر رسیده و ثابت گردد. و خبر واحد بیش از ظن خبری، چیزی افاده نمی کند و باید آن خبر واحد را به گونه ای توجیه نمود؛

سادساً، موضوع بحث صیانت قرآن از تحریف، تحریف لفظی از نوع نقصان و کاستی است؛ یعنی برداشتن یا حذف نمودن چیزی از قرآن از روی عمد یا فراموشی، و هیچ کدام از روایات کافی اشعار به این نوع از تحریف ندارند؛

سابعاً، روایتی را که کلینی با سند خود از «هشام بن سالم» از امام صادق علیه السلام روایت کرده، عبارت است از:

قال علیه السلام : ان القرآن الذی جاء به جبرئیل الی محمد صلی الله علیه و آله سبعه عشر الف آیه ...؛

آن حضرت فرمود: به درستی که قرآنی که جبرئیل بر محمد صلی الله علیه و آله آورده هفده هزار آیه بود.(1)

در مقام جواب از این روایت باید گفت: به جهات ذیل این حدیث هیچ گونه صراحت و دلالتی بر تحریف و کم شدن چیزی از قرآنی که بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شده نمی کند، بلکه باید به گونه ای آن را تاویل و توجیه نمود:

ص: 186

الف. این حدیث با این شکل، نادرو غریب است؛ چون بنابر آنچه که از پیامبر صلی الله علیه و آله و ابن عباس، و برخی دیگر از تابعان نقل شده و همه مفسران برآن اجماع دارند از شش هزار و دویست و چند آیه تجاوز نمی کند و به هفت هزار آیه نمی رسد تا چه رسد به هفده هزار(1)؛

ب. در نسخه اصلی کافی لفظ «بسبعه آلاف» بوده، اما بعضی از نُسّاخ لفظ «عشر» را به آن افزوده اند؛

ج. این پاسخ را سه نفر از بزرگان تایید می کنند: 1. محدث خبیر و نکته سنج «ملامحسن فیض کاشانی» نویسندة کتاب نفیس«وافی» حدیث را بدون تردید از کافی با لفظ «بسبعة آلاف»روایت کرده، نقل می کند و این نقل نشان می دهد که نسخه اصلی کافی در نزد « فیض» با این لفظ بوده و غیر آن را احتمال نداده است .(2)

2. علامه « ابوالحسن شعرانی» نیز می نویسد: ما اطمینان داریم که لفظ « عشرة » را نسخه برداران یا راویان حدیث افزوده اند و در نسخه اصلی «بسبعة آلاف؛ هفت هزار» بوده، عددی که تقریباً با عدد واقعی برابر است.(3)

3. «محدث نوری» نیز به اختلاف نسخه ها اعتراف نموده، می نویسد: ممکن است بعضی از نسخه های «کافی» «بسبعه آلاف آیة؛ هفت هزار آیه» باشد، چنان که «ملامحسن فیض» در وافی فقط همان نسخه هفت هزار آیه را نقل کرده است.(4)

د. فیض پاسخ دیگری هم می دهد و آن این که ممکن است این اختلاف از جهت شماره و حساب آیات پیش آمده باشد.(5)

آنچه پاسخ فیض را تقویت می کند، سخن سیوطی در «الاتقان» است که می گوید: ابن عباس گفت: آیات قرآن 6600 آیه و حروف قرآن 323671 حرف است و «الدانی» می گوید، علما اجماع کرده اند که عدد آیات قرآن شش هزار آیه است. سپس در افزودن به این عدد اختلاف کرده اند. برخی بر آن چیزی نیافزوده

ص: 187

اند و همان شش هزار را پذیرفته اند و بعضی 204 آیه و برخی 214 آیه یا 219 آیه و بالاخره گفته 225 و نیز 263 آیه بر شش هزار افزوده اند.(1)

ه. اگر ظاهر این روایت را بپذیریم و بگوییم ده هزار آیه از قرآن کم شده، این پرسش ها رخ می نماید که اولاً، چطور حضرت علی علیه السلام ساکت ماند و تماشا کرد تا قسمت مهمی از قرآن را که زیر بنای سعات تمام جوامع بشری است حذف کنند، و ثانیاً، چطور آن حضرت در هیچ یک از احتجاجات خود به یکی از آن آیات استدلال نکرده اند؟ اگر بگویید برای این که در میان امت اختلاف نشود آن حضرت سکوت کردند، می گوییم این پاسخ درست نیست؛ زیرا حفظ وحدت درجایی ضروری است که اصل دین باقی باشد، ولی وقتی اصل دین در خطر است، سکوت برای حفظ وحدت جایز نیست؛ چون وحدت در پرتو دین محترم است. افزون بر این که اصحاب، یاران، کاتبان و حافظان وحی، آن چنان حساسیتی در مورد یک «واو» (2)

داشتند که در تاریخ نوشته اند، حال چطور ممکن است چند هزار آیه عمداً از قرآن حذف شود و همه آگاهان صحابه و تابعین صدر اسلام ساکت باشند؟

ثالثاً، ده هزار آیه، حداقل معادل یک و نیم برابر قرآن موجود؛ یعنی چهار، پنج جزء قرآن می شود! واین بسیار خنده آور است که کسی ادعا کند قرآن با آن همه کاتبان و نویسندگان وحی دستخوش تحریف به نقیصه گردد.

افزون بر این که قرآن که قانون اساسی و مرجع دینی مسلمانان را تشکیل می داد، شب و روز در خانه ها و مساجد تلاوت می شد و چیزی نبود که حتی یک کلمه آن را بتوان اسقاط کرد، تا چه رسد به هفده هزارآیه.

پس نتیجه می گیریم که تاریخ، عقل، نقل، وجدان و اجماع شهادت می دهند که از قرآن چیزی کم نشده و قطعاً لفظ «عشر» دراین حدیث از ناحیه نُسّاخ و راویان بر آن افزوده شده، یا این که اختلاف از جهت شمارش و محاسبه آیات به وجود آمده است.

ص: 188

می کردند عصای موسی است، و یقین به آن نداشتند هرگز تصدیق نمی کردند که موسی پیغمبر خدا است و اگر اصحاب مسیح مرغی می دیدند و گمان می کردند حضرت آن را از گِل ساخته و یقین نداشتند، تصدیق نبوت مسیح نمی کردند، قرآن هم اگر به گمان و مظنه، گفتة پیغمبر باشد، معجزه او نیست.(1)

بعضی از غلات شیعه پنداشته اند که ابوبکر، عمر و عثمان قرآن را تحریف کرده و آیات و سوره های بسیاری را از قرآن ساقط کرده اند، اما اکثر علمای شیعه از این سخن باطل تبری جسته و طاقت شنیدن این نسبت ناروا را نیاورده اند.(1)

سپس می افزاید:

و آن عده قلیل که گفته اند قرآن دستخوش تحریف شده، سخنانشان در نزد شیعیان مردود و هیچ موقعیتی در میان آنان ندارند، و صرف آوردن پاره ای از روایات ضعیف درکتابهایشان دلیل نمی شود که از یک مسأله صحیح قطعی دست برداریم، چه آن که خبر واحد موجب علم و یقین نمی شود؛ پس هرزمان که خبر واحد مخالف با ادلة قطعی و یقین آور بود، بایدکنار زده شود و از آن اعراض گردد.(1)

و هرگز بیشتر از آن نبوده، و هرکس ادعا کند که قرآن بیش از این مقدار بوده، دروغگو است.(1)

احمد حنبل از نظر آنها خیلی معتبر و با اهمیت است، و روایات تحریف قرآن در آنها بسیار است.

... اکنون که کتب صحاح و مسانید اهل سنت مملو از روایات تحریف به زیاده و نقیصه در قرآن است، پس این اندازه تهمت وتوهین به شیعه چرا؟ در حالی که آنان اجماع بر بطلان و فساد تحریف دارند. ... آنچه حائز اهمیت است، این که علما، محققان و بزرگان شیعه و سنی این گونه روایت ها و اخبار را پوچ و باطل دانسته، آنها را نادر وشاذّ شمرده اند، و با ادلة متقن اثبات کرده اند قرآنی که اکنون در اختیار ما است، همان قرآنی است که از جانب خدا بر حضرت محمد صلی الله علیه و آله نازل گردیده و هیچ گونه زیادی و کاستی، تغییر و تبدیلی به آن راه نیافته است. چگونه است که اهل سنت در مورد اخباری که در نزد شیعیان اهمیت و اعتبار ندارد بر آنان اشکال می گیرند، درحالی که در صحاح و کتب معتبر خودشان صحت این روایات را اثبات می کنند؟(1)

است. فقط یک سری روایات در کتابهایشان آورده شده، همان طور که در کتب صحاح اهل سنت نیز آن روایات آمده ، و محققان از علمای شیعه و اهل سنت آن دسته روایات تحریف را تضعیف کرده، بطلان و پوچی آن را آشکار نموده اند، و در بین شیعیان ، «امامیه» یا «زیدیه» هیچ کس این عقیده را ندارد، همچنان که در بین اهل سنت نیز کسی این عقیده راندارد.

... هر کس مایل است به کتاب «الاتقان سیوطی» و امثال آن رجوع کند تا این گونه روایاتی که ما آنها را باطل و از آنها اعراض کرده ایم، ببیند. استاد مدنی در پایان به کتاب «الفرقان» نوشته «ابن الخطیب» از علمای مصر، اشاره می کند که وی این کتاب را بر مبنای همین روایات جعلی و کاذب که مورد اِعراض شیعه و اهل سنت است نوشته و تمام روایات را از کتب و منابع اهل سنت نقل نموده است.

آیا به صرف این که شخصی، روایتی را نقل کرده یا دیگری در کتابش نوشته باشد، دلیل می شود که بگوییم اهل سنت صیانت و قداست قرآن را منکرند، یا معتقد به نقصان و کاستی از قرآن شده اند؟

درباره شیعیان نیز قضیه از این قرار است که پاره ای اخبار تحریف در برخی کتابهایشان نقل و وارد شده؛ همانند روایاتی که در کتب اهل سنت وجود دارد ، وگرنه شیعیان هرگز اعتقاد به تحریف قرآن ندارند.(1)

افرادی با نیت سوء خود را به کوری زده، علیرغم آن همه آیات محکم و بینّات روشن بر شفافیت و قداست عقیدة شیعه نسبت صیانت قرآن از هرگونه تحریف و تغییر ، برای زشت جلوه دادن شیعه ، نسبت تحریف قرآن را به شیعة امامیه داده اند، تا بیگانگان با بهانه و جرأت بیشتری قرآن؛ یعنی مقدس ترین پایة زندگی مسلمانان را آماج تیرهای زهرآگین خویش قرار دهند. آری اینان بر مبنای قول خداوند متعال، فَإِنهََّا لَا تَعْمَی الْأَبْصَارُ وَ لَاکِن تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتیِ فیِ الصُّدُور؛ چشم های ظاهر نابینا نمی شود، ولی دل های درون سینه ها کور می شود،(1)

دچار شبکوری دل و بی بصیرتی قلب گشته اند.

اینک به ذکر نمونه هایی از این اتهامات اشاره نموده، سپس به نقد و پاسخ آن و دفع این غبار تیره از چهرة شیعه خواهیم پرداخت.

اختلاف و تغییر قرآن هستند؟ شما و گذشتگانتان، نه شیعیان؛ زیرا در مذهب شیعیان که شما آنها را رافضی می نامید، معلوم است که قرآن کتابی یگانه است و از طرف خدای یکتا نازل شده است .

و نیز باید به او پاسخ داد: ما در تفسیرت دیدیم که ادعا کردی که «بسم الله الرحمن الرحیم» جزء قرآن نیست، و آن را آیه ای از آیات قرآن به حساب نمی آوری، با این حال به پندار تو 113 آیه در قرآن زیادی بوده واز قرآن نیستند وتصور تو این است که عثمان برای جداسازی سوره ها ازیکدیگر در آغاز هر سوره «بسم الله» را ثبت کرد. حال ای ابوعلی! آیا این سخنان، اعتراف تو به این مطلب نیست که خود شما مطالبی را به قرآن افزودید که جزء آیات قرآن نبوده است (1).

تذکر

سخنان «ابو علی جبائی» از جهاتی قابل توجه و تعجب است:

جهت اول، این که این گفتار نمایانگر محیط و فضای علمی، فرهنگی و سیاسی است که در آن به سر می بردند و بر وفق مراد و مرام خویش این طور آزادانه و بی پروا این اتهامات را به شیعه می زدند و کسی در مقابل آنها نمی ایستاد و این نوع آزادی بیان جرم محسوب نمی شد.

جهت دوم، این که در میان مسلمانان این نسبت را فقط به رافضی ها (شیعیان) می دهد و می گوید ضرر و شر آنها برای مسلمانان از شر و ضرر زنادقه بیشتر است. این کلام وی نیز دلیل و قرینه است بر این که او یک کینه و عناد خاصی نسبت به شیعه و شیعیان داشته است، که خود این گفتار و امثال آن بیانگر مظلومیت شیعه در طول تاریخ می باشد.

جهت سوم، این گونه نسبت های ناروا بر ضد تشیع، بدعت و سنت شد تا دیگران برای کوبیدن شیعه جرأت بیشتری پیدا کنند و همواره کورکورانه حربة اتهام تحریف قرآن را بر ضد شیعه بکار ببرند و شیعه را در میان مسلمانان بد نام و بد سابقه جلوه دهند.

ص: 202

جهت چهارم، در جواب ابو علی جبائی می توان گفت: آفت و ضرری که این گونه سخنان شما بر پیکر اسلام و مسلمانان می زند، از آفت زنادقه بر اسلام و مسلمانان به مراتب شدیدتر و عظیم تر است؛ چون این سخنان شما افزون بر ایجاد اختلاف و تفرقه بین مسلمانان، تحریف قرآن را نیز تثبیت و دشمن را در ضربه زدن برکتاب مسلمانان تشویق می کند.

گوشه و کنار شخصی به نام شیعه مخالف با آن عقاید حقه سخنی بگوید، هیچ ارتباطی به مذهب شیعه ندارد.

اما جواب نقضی، این که خود شما به این نسبت ناروا سزاوارتر هستید تا شیعه؛ چرا که خودتان اذعان واعتراف کرده اید که حکم رجم و سنگسار کردن پیرمرد و پیرزن زناکار آیة قرآنی بوده و اکنون از قرآن حذف گردیده و حتی روایاتش را در اوج صحت و درخشندگی می دانید، پس بهتر آن که خود را سرزش و مذمت کنید نه شیعه را. همچنین دفعات شیردادن را که موجب محرم شدن طفل با زن می گردد را بنابر روایات عایشه آیة قرآن دانسته اید و گفته اید کسی را یارای رها کردن این روایت نیست. و می گویید فقط لفظ این آیات و تلاوت آنها منسوخ شده، لیکن حکم و محتوای آن همچنان باقی است(1)، در حالی که التزام به نسخ تلاوت در قرآن، مدلول مطابقی تحریف قرآن است.

که شیعة امامیه و حتی عامه مسلمانان اجماع دارند بر این که چیزی بر قرآن افزوده نگردیده، همان گونه مدعای گفتار بزرگان و علمای شیعه نیز چنین است.

ثانیاً، خوب بود وی از کلی گویی پرهیز کرده، آن گروه از شیعیان که امت پیامبر صلی الله علیه و آله را متهم به تحریف قرآن می کنند نام می برد.

ثالثاً، چنانچه افرادی سخنان متشابهی بزنند که کلامشان مشعر به تحریف باشد، باید آن سخنان را به گوینده آن نسبت داد، نه به جماعت شیعه؛ چرا که این گونه نسبت های ناروا مخالف با یکی از ضروریات دین مسلما نان است.

این گونه روایات را اثبات کرده و به زیاده بودن سوره احزاب بر مقدار فعلی نیز اذعان نموده اند.(1)

سید مرتضی وارباب فقه و حدیث و تفسیر شیعه معتقد به عدم تحریف و مصونیت و سلامت قرآن از تحریفند ،و همین بزرگان نسبت تحریف را به شیعه مردود دانسته اند که سخن حق و منطبق بر واقع همین سخن است ، پس رافعی باید بداند که این نحوه سخن گفتن چیزی جزء سفسطه بافی و مغلطه کاری نیست.

رسد به ادب رفیع، و همین امر دلیل آن است که این عبارات زشت را به هیچ گروهی از شیعیان نمی توان نسبت داد.(1)

وی می افزاید: جالب است بدانید کتاب «مثالب» را که احتمال دارد این سورة ساختگی از آن نقل شده باشد، تاکنون هیچ کس ندیده و هیچ دیاری آن را مشاهده نکرده است، مگر آن که آن را به لفظ حکایت شده و به طور ناشناس نقل کرده اند.

همچنین استاد معرفت در مورد مولف کتاب دبستان المذاهب به نقل اقوال پرداخته، می گوید: آخرین نظریه ای که محققان به آن دست یافته اند این است که وی «موبد کیخسرو اسفندیار» از فرزندان «آذرکیوان» بوده است. وی در شهر «پتنه» هندوستان در اواسط دهة سوم قرن یازدهم هجری متولد شده و تا بعد از دهة هفتم می زیسته است چنانچه از تاریخ های قید شده در کتابش بر می آید.(2)

تذکر

سخن ما با آنها که ممکن است فریب این سخنان را بخورند و این گونه عبارات و الفاظ نا ملائم و اجنبی از اسلوب بدیع قرآن را باور کنند، این است که نوع ادعاها با چنین گفتاری، بدون بیّنه و دلیل در هیچ محیط عقلانی در دنیا ترتیب اثر داده نمی شود، تا برسد به محیط شرع و مسائل اعتقادی که آحاد مسلمانان معتقدند باید مسائل کلامی با دلیل قطعی و تواتر یقینی ثابت شود، نه با خبر شاذ و واحدی که اصل آن مورد تردید وابهام است؛ چه آن که همة مسلمانان اتفاق نظر دارند بر عدم نقصان قرآن موجود، و همه مصحف عثمان را به عنوان قرآن و وحی نازل شدة بر رسول خدا صلی الله علیه و آله که به تواتر به آنان رسیده قبول دارند.

ص: 209

به صحت و اخذ این دست روایات شده و در نتیجه قائل به تحریف قرآن شده اند، و چه گروهی از اهل سنت از اخبار تحریف اعراض نموده، مصونیت و مأمون بودن قرآن از تحریف را پذیرفته و به آن معتقد شده اند.

سپس می افزاید: اولاً، قرائات غیرمشهور قابل تصحیح نیستند؛ چون از طریق خبر واحد نقل شده اند و قرآن واجب است با تواتر نقل شود، به خاطر آن که اگر ما تجویز کنیم اثبات زیادی و کاستی را درقرآن با اخبار آحاد، هیچ وقت امکان ندارد که قطع پیدا کنیم به این که این قرآنی که در دسترس ما است، همة قرآن است و همة آن قرآن است؛ زیرا اگر جایز باشد این قرائاتی که با تواتر نقل نشده از قرآن باشد، جایز هم خواهد بود در غیر این قرائات هر چه با خبر واحد نقل شود از قرآن باشد، پس ثابت شد تجویز این قرائات را از قرآن موجب باز شدن جواز زیاده و نقصان در قرآن می شود و این امر موجب خروج قرآن از حجیت می گردد، اما خروج قرآن از حجیت باطل است، ملزوم آن هم که قرائات غیر مشهور بخواهند از قرآن باشند باطل است.

ثانیاً، قرائات مشهور هم قابل طعن و خدشه نیستند؛ زیرا نقل این قرائات در شهرت نقل جمیع قرآن است، اگر حکم به بطلان قرائت مشهور کنیم، جایز خواهد بود که حکم به بطلان جمیع قرآن هم بکنیم، و این امر موجب قدح در تواتر و قدح در کل قرآن می شود و آن را باطل می کند، اما وقتی این مطلب ثابت شد که نقل قرائت مشهور مثل نقل جمیع قرآن است و نمی شود حکم به بطلانش کرد، ممتنع است که این نقل قرائت مشهور معارض باشد با خبر منقول از بعضی صحابه؛ زیرا علم باظن تعارضی ندارند. افزون بر این اجماع مسلمین بر این است که قرآن که به صورت مجلد در آمد، کلام و وحی خداوند متعال است و محال است که در کلام خدا لحن و غلط باشد. پس ثابت شد فساد و بطلان آنچه از عایشه و ابن عباس نقل می شود و روشن شد که کلام این دو مبتلا به لحن و غلط است نه کلام خدای متعال.(1)

2. زمخشری. وی بعد از نقل روایت ابن عباس که آیة «اَفَلَمً یِیِسً اَلَذّینُ آمُنو اَنْ لوًیُشاءُ اللهُ لَهُدی النْاس جُمیعاً» را اَفَلَمً یِیِسً اَلَذّینُ … قرائت میکرد، وقتی به او اعتراض شد . پاسخ داد گمان می کنیم کاتب در حال چرت زدن آن را نوشته است. این نسبت را شدیداً انکار کرده، می نویسد: گفته اند هنگامی که کاتب در حال چرت زدن بوده دندانهای «سین» را نوشته است، اما این گونه سخنان دربارة کتاب خدا به هیچ وجه قابل تصدیق

ص: 215

نیست؛ کتابی که باطل نه از پیش رو نه ازپشت سر، بدان راه ندارد. بنابراین ، چگونه چنین غلطی آن چنان مخفی می ماند که در نسخة امام علیه السلام ثابت می گردد، با این که همواره آن در دست آن بزرگان بوده است ، بزرگانی که دردین خدا کاملاً احتیاط را رعایت می کردند و برقرآن مهیمن بودند، به نحوی که هیچ نکتة ریز و درشتی از نظر آنان مخفی نمی ماند، به خدا قسم، اینها تهمت و دروغ است.(1)

همچنین زمحشری در ذیل آیه 27 سورة نور بعد از نقل روایت ابن عباس با قرائت «تستاذنوا» می گوید: لایعول علی هذه الروایة؛ به این روایت و نقلی که با قرائت «تستا ذنوا» باشد نمی توان اعتماد کرد،(2) اما قرائت صحیح و مشهور در قرآن فعلی «تستانسوا»می باشد .

3. نیشابوری. وی می گوید از عثمان و عایشه روایت شده که آنها نیز «تستاذنوا» قرائت می کردند. سپس این گونه اظهار نظر کرده، می نویسد: رکالت و زشتی این قول روشن، و مخفی نیست، چون این مصحف کنونی با تواتر از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده و در آن قرائت «تستأنسوا» می باشد، با این حال چگونه ممکن است ثبوت لحن و غلط در آن.(3)

4. اسماعیل بن کثیر. وی نیز بعد از نقل قول و قرائت ابن عباس «تستاذنوا»، می گوید: این قرائت، جداً از ابن عباس(4)

بیگانه و غریب است.

5. خازن. وی می گوید در روایتی که ابن عباس «تستاذنوا» قرائت نموده، نظر و اشکال است؛ چون قرآن با تواتر ثابت شده و از پیامبر صلی الله علیه و آله به ما رسیده است.(5)

6. ابوحیان اندلسی. وی ابن عباس رامبراو شخصیت او را منزه از این گونه قرائت ها می داند و در مقام دفاع از ابن عباس می گوید: کسی که از ابن عباس روایت کند قرائت

ص: 216

«تستانسوا» به نظر او غلط بوده و این خطا را از کاتب می دانسته و به نظر ابن عباس قرائت «تستاذنوا» صحیح و درست بوده است، این چنین کسی، ملامت شده در اسلام و ملحد در دین خداست، و ابن عباس بیزار و مبرای از این قرائت و این قول است.(1)

7. سیوطی. وی نیز این گونه روایات را با صراحت تضعیف می کند و می گوید: ابن الانباری هم نظرش تضعیف این گونه روایات است.(2)

8. ابن الانباری. وی می گوید آنچه از عثمان روایت شده صحیح نیست که قرائت «تستاذنوا» باشد چون بعد از عثمان است، و محال است که عثمان به تاخیر بیندازد در مورد قرآن، مطلب فاسدی را تا غیرش آن را اصلاح کند، چگونه ممکن است وجود غلط در قرآنی که منقول و متواتر از شخص پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله است؟!(3)

فخر رازی نیز مطلبی را در این زمینه از ابن انباری نقل کرده، می گوید: این انباری گفته صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله پیش کسوت و پیشگامان امتند، بنابراین چنانچه در مصحف غلط و لحنی ببینند، نباید اصلاحش را به غیر خودشان که بعد از آنها می آیند واگذار کنند، با آن که صحابه مردم را از بدعت گزاری و تحریف درقرآن می ترساندند و نیز مردم را به تبعیت و پیروی از آن ترغیب و تشویق می نمودند. پس بعداز صحابه هیچ گونه لحن و غلطی دیگر در قرآن وجود ندارد.(4)

9. صاحب المنار. محمد رشید رضا می نویسد : تجری و جسارت کرده اند بعضی از دشمنان اسلام بر ادعای وجود غلط نحوی در قرآن و مرفوع دانستن«والصابئون» در آیة «اِنَ الَّذینُ آمُنوا وَالَّذینُ هادوُا وَالصّابِئوْن»(5)؛ از این قبیل غلطها دانسته اند وگفته اند چون صابئون به اسم «ِانَ الَّذینُ آمُنوا» عطف شده و «الَّذینُ» در موضع نصب است، پس معطوف برآن نیز باید منصوب و به صورت صابئین باشد. سپس در مقام رد این نظریه می گوید: این گونه ادعاها نشانة جهالت و پستی که در آنها جمع شده است می باشد. همانا اینها این

ص: 217

استنباط غلط و پندار واهی را از ظاهر قواعد نحو اتخاذ کرده اند، در صورتی که یا جاهل بوده یا خود را به جهل زده اند؛ چون قواعد نحو استنباط می شود از لغت و قرآن، نه آن که لغت و قرآن استنباط شود از قواعد نحو.(1)

10 . ابن جریر طبری. وی بعد از آن که مختار خودش را در آیة «لکٍن الراسٍخوْنَ فٍی العٍلمً مٍنْهْم وَالْمْومٍنونْ یْومٍنونَ بِما اُنْزِلَ اِلَیًکُ وَ ما اُنْزِلَ مٍنً قَبًلٍکُ وَالْمْقٍیمٍینُ الصَّلاةِ وَالْمْوتُونَ الزَّکاةَ» ذکر می کند که «والمقمین» باشد. در رد سخن کسانی که «والمقیمون» را به رفع قرائت کرده اند. و این سخنشان را توجیه کرده اند به این که چون «مقیمن» عطف بر «مومنون» شده، پس باید مرفوع و به صورت «المقیمون» باشد واکنون که به صورت «المقیمین» نوشته شده، این اشتباه از ناحیه کاتب رخ داده است.

می گوید: قرائت ابی ابن کعب نیز به همین قرائت کنونی است .و اگر خطا از ناحیه کاتب بود باید در تمام مصحف ها «المقیمین» موجود بود نه فقط در یک مصحف. افزون بر این اگر خطا از جهت خط از جانب کاتب بود، باید اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله که قرآن از آن ها اخذ می شد و آن را تعلیم می دادند و مسلمانانی که قرآن را فرا می گرفتند، آنها هم باید بر وجه غلط واشتباه تعلم می نمودند، و اگر غلط بود باید اصحاب اصلاح می کردند بازبانهایشان و تلقین می نمود ند آن را بر امت بر وجه صحیح و درست. از طرف دیگر نقل همه مسلمانان، همان قرائت مرسوم کنونی است که محکم ترین دلیل و برهان بر درستی قرائت «والمقیمین» است و دلیل است بر این که کاتب هیچ گونه دخالتی در آن نداشته است.(2)

11. آلوسی. وی نیز در رد این گونه احادیث می گوید: و لایلتقت الی من زعم ان هذا من لحن القرآن و ان الصواب والمقیمون با لواوکما فی مصحف عبدالله ابن مسعود؛ التفات و اعتنایی نمی شود به پندار کسی که می گوید: «والمقیمین» در قرآن غلط است، و صحیح و

ص: 218

صواب «والمقیمون» با واو است همان طور که در قرائت مصحف عبدالله ابن مسعود این چنین بوده است.(1)

واحد است. به نظر ما این کلام فخر رازی سخنی است حق و برهانی است محکم و غیر قابل خدشه ، اما در بخش دوم کلامش گفت قرائت مشهور هم قابل خدشه و طعن نیست و باید آن را اخذ کرد.

در این سخن وی ما تأمل داریم و به نظر ما این کلام تمام نیست، به جهت آن که ما در معیار اخذ و قبول هر قرائت، تنها شهرت قرائت را کافی نمی دانیم، بلکه آن قرائت مشهوری را قبول داریم که افزون بر شهرت، به طور متواتر از صحابة شخص پیامبر صلی الله علیه و آله نقل و به ما رسیده باشد وگرنه صرف شهرت در قرائت بدون تواتر را قبول نداشته، آن را حجت نمی دانیم، مگر آن که قرائتی را امامان معصوم علیه السلام صحیح بدانند.

و حفصه در مورد الحاق کلمه «صلاه العصر» به آیة شریفه «وَحافظوْا علی الْصَلَواتْ وَالصَّلاة الوْسطی»(1) وارد شده را این گونه تفسیر و توجیه نموده اند که کلمة «صلاه العصر» را حمل بر تفسیر و توضیح صلاة الوسطی کرده اند نه آن که جزء الفاظ آیه واصل وحی دانسته باشند.(2)

اَمْ علی قُلُوب اَقْفالها(1)» در بکارگیری عقل و اندیشه از قرآن و سنت، چراغ عقل و خرد را دفن نموده، تنها به ظاهر قرآن و اخبار می پردازند.

ج. اینان، گروهی هستند که روایاتی را که زنادقه از خودشان ساخته و در اخبار رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله افزوده اند، نقل و روایت می کنند.

د. جمیع احادیث واخبار را صحیح دانسته، به ظاهر آنها اعتماد و تمسک می کنند، هر چند مخالف و منافی با مبانی و اصول ضروری قرآن وشریعت رسول خدا صلی الله علیه و آله باشد. اینان توجه و کاری به سند ناقل و منبع حدیث نداشته و لو زندیقی آن را نقل کند حجت و صحیح می دانند؛ گویا صحاح سته برای آنها از قرآن بیشتر اعتبار دارد.

ه- . اینان ادعا می کنند اهل سنت و جماعت واقعی ما هستیم، صحابه بزرگ پیامبر صلی الله علیه و آله را از خودشان می دانند. همچنین ادعا می کنند اصحاب حدیث اند.

و. عقیده به جبر و تشبیه دارند؛ برای خدا جسم ، صورت ،اعضا و جوارح قائلند. خدا را قابل رویت و تکلم می دانند. می گویند قرآن ازلی و قدیم است. منکر مباحث کلامی اند. عمل به تقلید می کنند، اما تدبر واجتهاد ندارند. معتقدند مسلمانان در پرتو ریاضت و اجتهاد و اخلاص با خدا در دنیا و آخرت معانقه می کنند.(2)

اکنون در این بخش به ذکر نام و کلمات بعضی از علمای اهل سنت؛ یعنی ظاهر بینان «حشویه» که قائل به تحریف قرآن شده اند، می پردازیم:

اشکال است، تا آنجا که می گوید حتی عایشه نیز گفته قرائت با «واو» از لحن و اشتباهات کاتبان مصحف و قرآن است .(1)

و به نظر وی چون«صابئون» معطوف بر اسم «ان» است، باید منصوب و به صورت «صابئین» باشد. وی نیز در ذیل آیة « إِنْ هذانِ لَساحِران»(2)می گوید:

این آیه نیز به صورت « إِنْ هذانِ لَساحِران» با «یاء» قرائت شده، و در این قرائت با «یاء» هیچ اشکالی وجود ندارد؛ چون اسم انّ منصوب می باشد و می افزاید: عایشه نیز این قرائت را پسندیده و در مورد قرائت «هذان» گفته اینها از اشتباهات و غلط نویسی های کاتبان مصحف می باشد(3)

همچنین در ذیل آیة «لکنً الَراسِخونَ فِی الْعِلم مِنْهْم وَالْمْومِنُونَ یْومِنوْنَ بِما اُنْزِلَ اِلَیک وَ ما اُنْزِلَ مِن قَبًلکُ وَ الْمقیًمین الصَّلاةَ وَ الْمْوتُونَ الزَکاة(4)» می گوید: «والمقیمین» منصوب است بنابر تقدیر فعل مدح که مقدر است، و این گونه نصب ها جایز، و در کلام عرب فراوان است. و نقل می کند که عایشه «والمقیمین» را از اشتباهات نویسندگان مصحف دانسته و گفته در مصحف ابن مسعود نیز «والمقیمون»ثبت شده ، که مطابق با نسخه اصلی میباشد(5)

و نیز قول خدای متعال: «ان هذان لساحران» باید به صورت «ان هذین لساحران» باشد. سپس می گوید: عثمان گفت که در مصحف غلط هایی است که عرب با زبابش آن را درست ادا می کند و بعد که به عثمان گفتند، چرا تو این اغلاط را تغییر نمی دهی و اصلاح نمی کنی، عثمان جواب داد، مهم نیست واگذارید به حال خودش باشد؛ چون این گونه غلط ها، حرامی را حلال و حلالی را حرام نمی کند.

قرآنی که در دست جماعت مسلمین است «نوائب الدهر». بعد می افزاید: از جمله آیاتی که به نظر انبازی از قرآن ساقط شده این آیه است، «حتی اذا اخذت الارض زخرفها وازینت وظن اهلها انهم قادرون علیها اتاها امرنا کیلاً اونها رافجعلنا ها حصیداً کان لم تعن بالامس، و ماکان الله لیهلکها الا بذنوب اهلها»، سپس انبازی ادعا می کند از قرآن مسلمین این آیه «و ما کان الله الا بذنوب اهلها» نیز ساقط شده است. همچنین انبازی ادعا کرده عثمان و صحابه آنچه از قرآن نبوده را در قرآن زیاد کرده اند و عثمان سورة توحید را در قرائت نماز واجب این گونه قرائت می کرد «الله الواحد الصمد». سپس عثمان ساقط کرده از قرآن «قل هو» و تغییر داده لفظ«احد» را. انبازی همچنین ادعا می کند که قرائت صواب و صحیح همین قرائت است و قرائتی که مردم «قل هو الله احد،الله الصمد» قرائت می کنند باطل است.(1)

گفتنی است با انتشار این کتاب سرو صدای زیادی در سرزمین مصر به راه افتاد. علما و دانشمندان دانشگاه الازهر در مقابل آن ایستادند و بطلان و فساد مطالب این کتاب را روشن ساختند و از دولت مصر تقاضای مصادره و جمع آوری نسخه های آن را نمودند. حکومت مصر هم به درخواست آنها جواب داد و آن را مصادره نمود. ما اکنون قسمت هایی از مطالب آن کتاب را به نحو اختصار ذکر می کنیم.

ابن خطیب در بخش دیگری از کتاب خویش تحت عنوان، اشتباه ولحن کاتبان مصحف می نویسد: از عایشه سوال شد از لحن در آیه شریفة «اِنَ هذانِ لَساحِران»(1)

و قول خدای عزوجل «وَ المُقِیمِینَ الصَّلَوةَ وَ الْمُؤْتُونَ الزَّکَوةَ»(2) و نیز قول خداوند متعال «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ الَّذِینَ هَادُواْ وَ الصَّابُِؤن»،(3) عایشه جواب داد، این قرائات مذکور از اشتباهات کتاب و نویسندگان مصحف است. سپس دلیل بر مدعایش را این گونه بیان کرده، می گوید: این حدیث با همین معنا وسند و با شرائط صحیح مسلم و صحیح بخاری در آن دو وارد شده است و لذا به هیچ وجه قابل رد و تأویل نیست. وی نیز معیار و مبنای صحت و درستی قرآن را مطابقت با اصول و قوانین ادبیات عرب دانسته و آیات قرآن را این گونه قیاس کرده، می گوید: قانون ادبیات عرب اقتضا می کند که باید آیات مذکور «ان هذین لساحران»و «المقیمون الصلاه» «والموتون الزکوه» «والصابئین» باشد.

همچنین رأی و نظر سعیدبن جبیر، ابان بن عثمان، ابن عباس و رأی ضحاک را مبنی بر خطای نویسندگان مصحف و اثبات وجود غلط و اشتباه درقرآن نقل می کند.

و در معنای آیه شریفه «اِنا نَحًنْ نَزَلنا الذِکر وَ انا لَهْ لَحافِظونْ»(4) ما قرآن را نازل کردیم و خودمان (برای همیشه) حافظ و نگهبان آن خواهیم بود.

می نویسد: معنای حفظ قرآن که خدای تعالی در این آیه کریمه می فرماید ما قرآن را حفظ می کنیم، ابقای شریعت واحکام خداوند تا روزقیامت و اعجاز قرآن تا ابد است، به

ص: 229

گونه ای که قرآن مشرف و غالب است بر بالاترین درجة بلاغت، استواری و گویایی سخن. سخن گفتنش بر زبان راحت و آسان است، با زیبایی ویژه ای، پذیرای در گوشها میشود. قلب قاری و جان شنونده را مسخر کرده، مالک می گرد.

اما آنچه بیان کردیم از خطای کاتبان و نویسندگان مصحف، ضرری به اعجاز قرآن و بلاغت واحکام آن نمی زند، و موجب شک در حفظ نمودن خدای متعال نمی گردد، بلکه آنچه از رأی و انظار ابن عباس، عایشه و غیر این دو و از فضلای صحابه و اجلای تابعین، در مورد خطای در قرآن از ناحیه کاتبان مصحف گفتیم، بهترین دلیل است بر حفظ و تغییر ناپذیری قرآن، لکن آنچه که قابل تردید نیست، آن است کاتبان مصحف هم بشر و انسانی هستند همانند سایر مردم که جایزالخطا بوده، فلت و فراموشی به آنهادست می دهد. عصمت فقط مخصوص خداست، و خطای کاتبان و نویسندگان همانند خطا و اغلاط در چاپ وانتشار است، چنانچه کسی مصحفی را چاپ و منتشر کند که دارای غلط و اشتباه چاپی و نگارشی باشد ، دیگر قرا هم طبق همان طبع و چاپ آن را تهیه نموده قرائت میکنند، و این نحوه اشتباه و غلط در نگارش و کتابت مصحف هیچ گونه تعارض و تنافی با حفظ و صیانت قرآن از ناحیه خدای متعال ندارد.(1)

وی در جای دیگر می نویسد: آنچه که عقل آن را جایز می داند و دلیل و برهان هم آن را تایید می کند، این که وقتی فردی در اُمتی اُمّی (درس نخوانده) کتابت را فرا می گیرد، این دانش و فراگیری او محدود بوده، در معرض اشتباه در خط و نگارش کلمات است و معقول نیست و این چنین فرد اُمّی ای، با آن خط و نگارش محدود و ضعیف، نمونه و الگویی باشد برای اُممی که به مراتبی از اُمّی بودن بروند، و صحیح نیست که بگوییم حتماً باید اخذ کنیم به فهم و کلمات چنین کسی که تناقض آن روش و تنافر آن ظاهر است .تناقض و اغلاط کاتبان و نویسندگان به اندازه ای است که علما و کسانی که تخصص در اسم و خط مصحف دارند، قدرت ندارند این تنافر و تنافی را بر طرف کنند، مگر با توجیهات شاذ و عقیم.(2) شگفت انگیزتر از همة گفته هایش این که می گوید: «حجاج بن یوسف ثقفی»

ص: 230

آن جلاد تاریخ در قرآن دست برده و دوازده جای قرآن را تغییر داده و قرائت مشهور و متداول آن زمان را به قرائت امروزه تبدیل کرده، و آن مصحفی که حجاج آن را تغییر داده، مصحفی بود که در زمان عثمان نوشته شده بود و حجاج اولین کسی بود که به امر عبدالملک بن مروان به مصحف نقطه و شکل داد.

به عنوان مثال می گوید: «مِنَ الْمَرْجُومینَ»(1)در

قصة حضرت نوح «مِنَ الْمُخْرَجینَ»،(2)و

در قصة حضرت لوط«مِنَ الْمَرْجُومینَ» بوده که حجاج این دوکلمه را تغییر وتبدیل نموده است.(3) «انا اتیکم بتأویله» را به «انا اتیکم بتاویله» تغییر داده واَحدی از قرا هم «انا اتیکم بتاویله» قرائت نکرده.(4)

همچنین «هو الذی یسیرکم»را به «ینشر کم» تغییر داد و «نحَْنُ قَسَمْنَا بَیْنهَُم مَّعِیشَتهَُمْ»(5) تبدیل کرد به «نحَْنُ قَسَمْنَا بَیْنهَُم مَّعِیشَتهَُمْ» قُرا هم دیگر از آن به بعد «َمعِیشَتهَُمْ» قرائت نکردند.

بعد می گوید: این تغییر و تبدیل را حجاج انجام نداد ، مگر بااجتهاد خویش و بحث و گفت و گو با قرا و فقهای معاصرش ، بعد از آن که اجماع داشتند بر این که همة این اشتباهات ، از ناحیه تحریف کاتبان و آیات نسخ شده است؛ چه آن که اگر این اشتباهات و خطاها از آنها سرزده، بعضی به خاطر جهلشان به قواعد کتابت و نویسندگی بوده و بعضی دیگر به خاطر خطای کاتب هنگام شنیدن املا و تلاوت بوده و این قبیل اشتباهات هیچ گونه منافاتی با قول خداوند«اِنا نَحًنْ نَزَلنا الذٍکرُ وَ اِنا لَهْ لَحافٍظوْن» ندارد. چون مراد از حفظ، حفظ مفهوم و معانی الفاظ است نه منطوق الفاظ، به جهت آن که الفاظ به کارگرفته نمیشوند مگر برای افادة معانی مخصوص؛ مانند اوامر، نواهی، الفاظ عبادات و معاملات و جمیع معانی تا ابد محفوظ اند.(6)

ص: 231

بعد به خاطر توجیه نظرشان در ثبوت شش حرف دیگر، به وادی دیگری افتاده اند و چون نتوانستند شش حرف دیگر قرآن که به اعتقاد آنها از بین رفته یا نسخ شده را ثابت کنند، گفته اند: امت ادعای اجماع کرده بر ثبت و ضبط قرائت یک حرف و ترک بقیه، که فقط از هفت حرف یکی را قرائت و بقیه را ترک کنند. اما چه اجماعی که از جهت صغری و هم از جهت کبری مشکل دارد؟ باز برای اثبات این اجماع در تنگنای دیگری افتاده و گفته اند: استنساخ مصاحف در زمان عثمان، اجماع از امت است بر ترک حروف شش گانه و اقتصار بر حرف واحدی که عثمان مصاحف را بر آن حرف واحد نسخ کرده است. به راستی این گونه اظهار نظرها چه توجیهی دارد، جز این که این اظهارات و اسناد آن به اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله خطری است که دفعش ممکن نیست و ضرری است که جبران آن مشکل است. چگونه ممکن است اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله موافق باشند بر از بین رفتن و باقی نماندن شش حرفی که قرآن بر آن نازل شده، بدون آن که نسخ شود یا برداشته شود.

کوتاه سخن این که، چطور بر عهدة اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله بگذاریم و بگوییم که آنها موافق با این کار بوده یا فکر این کار را داشته اند تا چه رسد به این که بگوییم آنها امر کرده باشند برای از بین بردن حروف شش گانه قرآن، بدون آن که نسخی در کار باشد. مقام و منزلت عثمان هم اجازه بر چنین کاری را نمی دهد.(1)

غانقی تعلیم داد، و عمر بن خطاب هم این دو سوره را به عنوان دعای قنوت در نمازش می خواند و ابودرسی اشعری هم این دو را قرائت می کرد(1) اما اکنون اثری از این دو سوره در قرآن های فعلی نیست، پس دو سوره از قرآن کم شده است.

در نقد و پاسخ این سخن: می توان گفت که اولاً، چنین دخل و تصرفی از ابی ابن کعب که از صحابه نامدار پیامبر بوده بسیار بعید است و در شأن او نیست که بخواهد دو سوره به نام «خلع و حفد» در آخر مصحفش ثبت کند و جزو سوره های قرآن به حساب آورد، پس نسبت دادن این سخن به ابی ابن کعب ناروا است.

ثانیاً، با غمض عین از صحت روایت، در این جا قرائن و شواهدی وجود دارد دال بر این که آن دو دعای قنوت بوده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله گاه آنها را در قنوت نماز می خواندند، افزون بر این که در مصحف ها مرسوم و متداول بوده که بعضی از ادعیه را در آخر مصحف، به عنوان دعای ختم قرآن می نوشتند، و ابی از این باب این دو دعا را در آخر مصحفش ثبت نموده است.

ثالثاً، شاهد دیگر این که با توجه به مسأله توحید مصاحف که از ناحیه عثمان توسط هیأتی انجام گرفت و آنها آنچه که از قرآن بود در مصحف ثبت کردند و غیر آن را رها نمودند، به خوبی روشن می شود که «حفد و خلع» دو سورة قرآن نبوده، بلکه دو دعای معروف و معمول بوده اند. و آنچه این سخن را تایید می کند، این روایت است که ابو عبید از ابن سیرین روایت می کند، «ابی ابن کعب در مصحف خود فاتحه الکتاب» و معودتین را نوشت و ابن مسعود اینها را ننوشت و عثمان هنگام جمع آوری، فقط فاتحه الکتاب و معوذتین را نوشت وابن مسعود هیچ کدام از این ها را ننوشته بود؛ چون سوره حمد را معادل قرآن می دانست نه سوره ای از قرآن، و معوذتین و حفد و خلع را به عنوان دعا می شناخت.(2)

ص: 236

رابعاً، بهترین دلیل بر عدم قرآنی بودن «حُفْد و خَلْعِ»، این است که اگر واقعاً این دو، دو سوره از قرآن بودند، باید به طور متواتر در همه مصحف ها و از همه مسلمانان نقل می شد، در حالی که بر عکس، معروف و مشهور آن است که این دو دعا هستند.

بن جیش که از ابی روایت کرده ، نیز شخصیتی است والا مقام، عالم، قاری قرآن و از یاران امیرالمومنین علیه السلام بوده که در خیلی از مسائل دینی بر دیگران سبقت گرفته است و خیلی بعید به نظر می رسد چنین نسبتی را به ابی داده باشد. افزون بر این، آنچه به ساختگی بودن این روایت قوت می دهد، اختلاف وتفاوت فاحشی است که بین مصحف ابی ابن کعب و مصحف دیگران در این روایت بیان شده که خود یک امر غیر معهود و غیرقابل قبولی است. اما جواب از حدیث عایشه هم این است که از این نوع احادیث از عایشه زیاد نقل شده مانند این که گفته آیة رجم وآیه رضاع زیرتختم بود، وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا رفت ما مشغول کفن و دفن حضرت بودیم، بُزی آمد و آن را خورد.(1)

افزون بر این که عایشه با عثمان رابطه خوبی نداشت شاید از این جهت می خواسته او را خدشه دار کند و از همه مهم تر این که این حدیث عایشه به صورت خبر واحد است نه خبر متواتر و هیچ اعتمادی در میان مسلمانان به آن نیست.

ثانیاً، حذیفه از جمله کسانی بود که خود، طرح توحید مصاحف را پیشنهاد کرده، عثمان را بر این امر مهم تحریک و ترغیب نمود؛(1)

آن وقت چطور پذیرفتنی است خودش آشکارا کار عثمان را نقض و اعتبار مصحف واحد را پایین بیاورد.

ثالثاً، دلالت این احادیث مستلزم تناقض بیّن است؛ چون سورة برائت با(129آیه) حدوداً نصف سوره بقره با (286) آیه است، نه یک چهارم که با سه چهارم دیگری که قرائت نمی شده بشود حدوداً دو برابر سوره بقره نه معادل با سوره بقره، و این تناقض گویی با شأن و منزلت حذیفه و مالک سازگاری ندارد؛ چون حذیفه اولین کسی بود که برای یاری حق قیام کرد و در روز شورای سقیفه با افراد دیگری از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله به یاری و دفاع از حق و مظلومیت علی علیه السلام به پا خواست.(2)

رابعاً، اگر سوره برائت در زمان حذیفه به اندازة سوره بقره بود ، عثمان باید آن را در کنار سوره های طوال و بلند بگذارد و نیازی به استدلال به این که چرا آن را بعد از سورة انفال گذاشته نداشت تا استدلال کند که چون سورة برائت از آخرین سوره های نازل شده می باشد و قصه هایش ،شبیه قصه های سورة انفال بود، گمان کردم که جزء آن سوره است، و وقتی هم که پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا رفت برایمان ننوشت که برائت جزء سورة انفال است؛ لذا سورة برائت را بعد از سورة انفال ثبت نمودم.(3)

خامساً، توجه به چند سؤال در پاسخ گویی به ایرادات پیش گفته ضروری است. الف. چه مطالب و نام هائی از سورة برائت حذف شده بود، آیا مطالب حذف شده پیرامون منافقان و اسامی آنها بوده است یا پیرامون مشرکان و اسامی آنها؟

ب. آن آیات و مطالب درچه زمانی حذف شده است، در زمان حیات پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله یا بعد از رحلت آن حضرت؟

ص: 239

ج. چه کسانی جرأت کردند آن آیات و نام ها را از قرآن ساقط کنند، مشرکانی که متفرق و آواره شده بودند یامنافقانی که دائماً در هراس بودند مبادا اسرارشان آشکار گشته، رسوا شوند؟ پس نتیجه می گیریم که جواب هر یک از سؤالات مذکور مؤنة زیادی میطلبد و ثابت می گردد که از سورة برائت چیزی کم و کاسته نشده است.

و عمل به آن، حکم جلد «شراحه همدانیه» را جاری نمودم و بر طبق سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله او راسنگ سار نمودم.

پس اگر علی علیه السلام حکم رجم را از آیات قرآن می دید، کما این که عمر حکم رجم را آیه قرآن می پنداشت، نباید این جمله را می فرمود: که «رجمتها بسنه رسول الله؛ طبق سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله او را سنگ سار نمودم».(1)

همچنین از ابن عباس روایت شده که گفت: عمر بعد از آخرین حج خود خطبه ای خواند از جمله آیاتی که خداوند در قرآن نازل کرد، آیة رجم بود که ما آن را تلاوت کرده، حفظ نمودیم. به همین دلیل بود که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله رجم کرد و ما نیز به پیروی از آن حضرت بعد از او رجم کردیم. من می ترسم مدتی طولانی بگذرد و کسی بگوید، به خدا قسم، آیة رجم را درقرآن پیدا نکردیم، و در نتیجه گمراه شود. مردم بدانید رجم «سنگ سار نمودن» در قرآن خدا، حق و کیفر زناکار محصن است؛ در صورتی که بیّنه برضد او اقامه شود ، یا خودش اقرار کند ، یا باردار باشد.(2)

جواب ما بر مبنای اهل سنت: روایتی از طریق اهل سنت نقل شده که معارض با روایتی است که عمر می گوید آیة رجم از آیات قرآن است.

روایت این است: وقتی که برای اولین بار در زمان ابوبکر قرآن را جمع آوری و تالیف می کردند، عمر آیة رجم را ارائه داد و هیچ کس از او نپذیرفت. زیدبن ثابت از او خواست، دو نفر شاهد شهادت بدهند که آنچه عمر می گوید، آیة قرآن است، ولی عمر گواهی پیدا نکرد و زید هم از او نپذیرفت.(3)

پس نتیجه می گیریم که اولاً، اگر واقعا آنچه عمر می گفت آیة قرآن بود، باید دیگران هم می شنیدند و تلاوت می کردند. ثانیاً، حکم رجم اختصاص به پیرمرد و پیرزن ندارد، بلکه اگر دو مرد و زن جوان هم زنا کنند، باز حکم رجم دربارة آنها جاری می شود.

ص: 241

ثالثاً، بهترین توجیه برای سخن عمر و جمع بین این دو روایت به این است که، عمر حکم رجم را از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیده بود اما به خیال خود آن را اشتباهاً آیة قرآن تلقی کرده، بر آیه بودن آن اصرار می ورزید، و لذا آیه را با مضمون حدیث نبوی خلط کرده بود.

رابعاً، شاهد دیگر بر این که سخن عمر آیة قرآن نیست، این است که کلمه «البته »در آن عبارت وجود دارد در صورتی که این کلمه در هیچ عبارت بلیغ عربی وارد نشده است، تا چه رسد به قرآن که در اعلی درجة بلاغت است.

از پدرانتان اعراض کنید »یا «ان کفراً بکم ان ترغبوا عن آبائکم»؛ این کفر به خودتان است که از پدرانتان اعراض کنید.(1)

در روایت دیگری چنین آمده است: «ان انتفائکم من آبائکم کفر بکم»؛ جدا ساختن خودتان از پدرانتان موجب کفر به خودتان می شود.(2)

سیوطی این حدیث را از عبدالله ابن عباس و زیدبن ثابت نیز آورده است.(3)

بهترین توجیه و محملی که برای سخنان عمر می شود درست کرد، این است که بگوییم شاید عمر احادیثی به این مضمون از پیامبر شنیده و باقرآن آنهارا خلط کرده و پنداشته که آیه قرآن هستند.

موضوع به این مهمی را اصلاح و آیات حذف شده را در مصحف ها بنویسند، چنان که در بعضی از مسائل دینی؛ از جمله متعة حج و متعة نساء را با این که پیامبر صلی الله علیه و آله حلال فرموده بود، عمر اعمال نظر و قدرت کرده با جرأت گفت من هر دو را حرام می کنم و بعد تهدید به عقاب هم کرد.(1)

اما راجع به قضیة رجم بهانه آورد که می ترسم مردم بگویند عمر به کتاب خدا چیزی اضافه کرد. و لذا جرأت پیدا نکرد آن را جزء آیات قرآن دانسته، در مصاحف بنویسد.

پس می توان گفت آیه بودن سخنان عمر حتی نزد خودش ثابت و مسلم نبوده بلکه در آن شک داشته است.

ثالثاً، همچنان که گفتیم توجیه و تأویل گفتار عمر آن است که حمل بر حدیث نبوی یا حدیث قدسی شوند. چه آن که مضمون این احادیث بر پیامبر صلی الله علیه و آله وحی شده و رسول خدا صلی الله علیه و آله هم مانند سایر احکام دینی آن را به مردم ابلاغ می فرمودند. و عمر هم این احادیث و سخنان را از پیامبر صلی الله علیه و آله می شنیده و تصور می کرده اینها آیات قرآنند. شاهد بر این مطلب آن که ابی ابن کعب وزید بن ثابت هم این ها را به عنوان سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله از او می پذیرفتند و موافق با او بودند.

تختش گذاشته باشد و به این اندازه نسبت به حفظ آن بی اعتنا باشد که بزغاله بیاید و آن را بخورد و از بین برود. پس قطعاً این حدیث در مورد قرآن صدق نمی کند و درست نیست.

ثانیاً، بر فرض صحت و درستی سند روایت، باید حمل شود بر سنت و حدیث از پیامبر صلی الله علیه و آله نه بر آیه ای از قرآن، چون خوردن مزبور با اصل مسلم و ضروری حفظ قرآن از سوی خداوند منافات دارد که می فرماید: «اِنا نَحًن نَزَلنا الَذِّکرُ وَ اِنالَهْ لَحافِظوْن(1)؛ قرآن را نازل کردیم و خودمان(برای همیشه) حافظ و نگهبان آن خواهیم بود».

ثالثاً؛ چگونه ممکن است قرآن در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله تلاوت شود، و اَحدی از صحابه آن را تلاوت و قرائت نکند، و فقط عایشه آن را تلاوت کند، با این که پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله وظیفه دارد همة آیات قرآن را بر تمام کسانی که اطراف او هستند، تلاوت و ابلاغ نماید.

رابعاً؛ افزون بر این که قبول مفاد این روایت، موجب اتهام اهمال به پیامبر صلی الله علیه و آله در حفظ و نگهداری قرآن می گردد، در خود تحقق رضاع کبیر بین پنج تاده و پانزده مرتبه اختلاف است.

همچنین نقل شده که «ام سلمه» به غلامش عبدالله بن رافع گفت: یک قرآن بنویس و وقتی به این آیه رسیدی مرا مطلع کن … بعد گفت این طور بنویس: «حافظوا علی الصلوات و الصلاة الوسطی و صلاة العصر».(1)

مالک ابن انس این روایت را از طریق عمر بن نافع هم نقل می کند، که ایشان مصحفی برای «حفصه» نوشت و «حفصه» املا کرد بر او این آیه را با ضمیمة «و صلاة العصر».(2)

اما پاسخ صحیح به این روایت این است اولا ً، این گونه روایات خبر آحاد محسوب می شوند و از حیز انتفاع و عمل خارجند .

ثانیاً، این اخبار قابل توجیه و تأویل می باشند به این که کلمة «صلاة العصر» در این حدیث به عنوان تفسیر و توضیح کلمة «و صلاه الوسطی» در آیة شریفه می باشد نه آن که از مفردات و الفاظ آیه باشد؛ چون نماز وسطی از بین نمازهای پنج گانه، همان نماز عصر است. افزون بر این که روایاتی هم در تفسیر آیه به نماز عصر وارد شده است.

آمنوالم تقولون ما لاتفعلون فتکتب شهاده فی اعنا قکم فتسالون عنها یوم القیامه؛(1) ای کسانی که ایمان آورده اید، چرا می گویید آنچه را انجام نمی دهید. پس به عنوان گواهی برگردن هایتان نوشته می شود، سپس در قیامت از آن سئوال می شوید.

در مقام پاسخ از سخنان ابوموسی ابتدا خود ما جواب می دهیم و بعد هم پاسخی که اهل سنت داده اند را یاد آور می شویم. اما جواب و

نقدها این است که اولاً، وی با این گونه سخنان در صدد اثبات تحریف قرآن و اسقاط بخشهای زیادی از قرآن است، حال چطور ممکن است، دو سورة قرآن آن هم به اندازة سورة توبه و سوره ای مانند حشر از قرآن حذف و ساقط شود، و همة قرا، حفاظ و کاتبان وحی آن را فراموش کنند و فقط از هر کدام یک آیه باقی بماند و هیچ کس غیر از ابوموسی اشعری آن دو آیة باقی مانده را هم متذکر نشود و قرائت نکند، این امری است که عادهً و شرعاً محال است.

ثانیاً، آنچه ابوموسی اشعری مدعی است که از آیات قرآن است، هیچ نوع سنخیت و تناسبی با وحی و کلام دلنشین و اسلوب زیبای خداوند متعال ندارد، بلکه به نظر ما این نوع گفتار تا مادامی که از افراد دیگری که مورد وثوق و اعتمادند به ما نرسد، حتی نمی توانیم آن را به عنوان حدیث نبوی قبول کنیم و صرفاً باید بگوییم این گونه حرفها چیزی جز یافته های ذهنی و خیالی ابوموسی نیست.

ثالثاً، عقیده، فکر، حال و موضع گیری های نا بخردانه او که مخالف با مصالح اسلام و مسلمین بود، در تاریخ ثبت و ضبط و برای اهلش آشکار است، و اگر چنین کسی ادعای تحریف قرآن و کاستن بخشی از آن را بکند، و علی الاسلام، السلام، باید فاتحه اسلام و قرآن خوانده شود.

اما پاسخ اهل سنت: الف. مسلم و برخی دیگر به سندهای متعددی روایت کردهاند که این دو جمله از سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله است و لذا آن را حمل بر حدیث نبوی کرده اند.(2)

ص: 247

ب. احمد حنبل، از ابو واقد لیثی روایت می کند که آن «حدیث قدسی» است، و لذا امر برابوموسی مشتبه شده است .(1)

مصحف های زیاد و مختلفی؛ مانند مصحف ابن زبیر، مصحف عبدالله ابن مسعود، مصحف عمر بن العاص، مصحف عایشه، مصحف حوضه، مصحف ام سلمه و… که هر کدام به نام مؤلف یا تنظیم کنندة آن نامیده می شد، به وجود آمد و برخی دارای پاره ای از اضافات و اختلافات قرائات بود. یکی از آنها مصحف عایشه بود، و آن افیافات و اختلاف قرائت ها قطعاً از قرآن نبوده، باید یا به عنوان تفسیر محسوب شود، یا حمل بر حدیث از پیغمبر صلی الله علیه و آله گردد یا هم یک نوع اعمال سلیقه از جانب کاتب یا قاری بوده است؛ به خاطر آن که این چنین آیه ای از قرآن با این مقدار زیادی از هیچ یک از صحابة رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل نشده است.

نمود جدال کردند، آنان هیچ کس نمی داند چه چیزی برایشان پنهان شده از روشنایی چشمها به عنوان پاداش آنچه انجام می دادند.(1)

ظاهر این حدیث این مطلب را می رساند که «مسلة بن مخلد» معتقد بود این دو آیه حقیقتاً از قرآن حکیم بوده و اکنون از قرآن ساقط شده و در مصحف نوشته نشده، پس قرآن تحریف شده است. شاهد برای مدعا هم این که اگر این جملات و عبارات از قرآن عظیم نبود، حاضرین در جلسه، باید سخنان «مسلمه» را به عنوان آیة قرآن رد می کردند و چون سکوت کردند، پس حتماً آن دو آیة قرآن بوده و از قرآن حذف شده است.

نقد و پاسخ حق اینکه، قبلاً باید دانست، پذیرفتن و حجیت هر حدیث و روایتی منوط به احرازسه حیث در آن روایت می باشد: الف. سند روایت، که باید حال راویان در سلسله سند از جهت وثاقت و عدم و ثاقت معلوم و محرز گردد. ب. از حیث دلالت و محتوا باید روشن شود که آیا حدیث نص یا ظاهر در معنای مورد نظر است. ج. از حیث جهت نیز باید روشن گردد که روایت از سر تقیه صادر نشده باشد. احراز دو شرط اول و دوم را در حجیت هر روایتی علمای شیعه و اهل سنت، و شرط سوم را تنها علمای شیعه قبول دارند.

اکنون با توجه این مقدمه، فساد و بطلال قول «مسلمه» ظاهر می گردد، به جهت آن که اولاً، از حیث سند، ابوسفیان کلاعی» که راوی حدیث است، یک شخص مجهول و ناشناخته ای است که در کتب رجالی حال او معلوم نیست، پس اصل صدور چنین حدیثی از مسلمه بن مخلد انصاری مورد سؤال بوده، مانع از حجتیت و پذیرفتن روایت می شود.

ثانیاً، بر فرض صدور چنین حدیثی از « مسلمه»، مدلول این سخنان پراکنده چیزی جز بافته های ذهنی و یاوه های زبانی نیست، و هیچ گونه تناسب و شباهتی با اسلوب عالی و بلاغت بدیع قرآن عظیم ندارد. افزون بر این که وی از عمال یزید بوده، مدت ها به عنوان فرماندار مصر،از جانب یزید بن معاویه منصوب شده بود.

ثالثاً، این روایت به صورت خبر واحد است که نه موجب علم و یقین و نه سبب برای عمل به آن می گردد، و به نظر می رسد این عبارات تلفیقی از جملات قرآنی و بافته های ذهنی است.

ص: 251

رابعاً، طبرانی و ذهبی می گویند: این حدیث یک خبر باطل است و تنها کسی که این خبر باطل را از عمر نقل کرده، محمد بن عبید است.(1)

ثانیاً، ریخت و چیدمان این عبارات، با سبک بدیع و هنر ادبی و درخشان قرآن هیچ نزدیکی و سازگاری ندارد.

ثالثاً، عبارت «وهو اب لهم»؛ پیغمبر صلی الله علیه و آله پدر شما است، مخالف با صریح آیة 40 سورة احزاب است که خداوند می فرماید: «ماکانَ مْحُمُد اَبا اَحُدُ مٍنً رِجا لٍکُمً وَ لکٍنً رَسولَ الله وَ خاتَمُ النَبین؛ محمد صلی الله علیه و آله پدر هیچ یک از مردان شما نبود، ولی رسول خدا صلی الله علیه و آله و خاتم پیامبران است.

پیدا است، آیه به صورت فعل ماضی آمده و در حق همه صادق است و اگر خود پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند، من و علی علیه السلام پدران این امت هستیم، مسلماً منظور مربی و رهبر دینی و معنوی بوده است. و عبارت «ازواجه امها تهم» به طریق اولی صحیح نیست.

رابعاً، اینها نسبت های ناورایی است که به این دو شخصیت علمی و دینی داده اند. ابن عباس یک دانشمند ممتاز اسلامی و آگاه به رموز آیات و روش فصاحت و بلاغت قرآن بوده، و ابی ابن کعب نیز شخصیتی بارز و خبیر به اختلافات در مصحف ها بود؛ به نحوی که وحی از غیر وحی برای او قابل تشخیص بوده و شأن آنها به دور از این گونه اتهامات است.

نزد همة مسلمانان بود، و وقتی عثمان بن عفان از او در خواست مصحفش را نمود، ابا کرد تا این که عثمان با ضرب و شتم مصحف را از او گرفت.

پس ابن مسعود و مصحف او مورد قبول بوده و اگر نام علی علیه السلام را در مصحفش نوشته و قرائت می کرده، حتماً جزء آیات قرآن بوده و اکنون که در قرآن ها نام علی علیه السلام نوشته نیست، حذف شده و قرآن تحریف شده است.

اما نقد این توجیهات، این است که این گونه زیادی ها و اضافات و نظائر آن در مصحف عبدالله ابن مسعود از باب تفسیر معنای آیه و بیان مصداق خارجی آن بوده، نه به صورت وحی تنزیلی قرآنی، البته به گونه ای می نوشته که با آیة قرآن و اصل وحی اشتباه و خلط نگردد، ولی ما این اشکال جزئی را بر ابن مسعود وارد می دانیم که تفسیر و توضیح آیه را نباید به دنبال هر آیه نوشت، بلکه باید در حاشیه یا جای دیگری نوشته شود، تا برای دیگران با متن وحی مشتبه نگردد و بهانه به دست بهانه جویان نیفتد.

دوست داری این که قرائت کنم آیه را بر آن قرائت، قرائت می کنم و الا یک حرف هم قرائت نمی کنم. عمر گفت: قرائت کن به قرائتی که برای مردم می خواند. (1)

طرفداران تحریف از این حدیث چنین استفاده کرده اند که وقتی قرائت ابی پیش عده ای از صحابه به گوش عمر رسید، عمر از دست ابی ناراحت شد، اما اُبی احتجاج کرد با عمر و جواب او را داد، و معنای جواب ابی به عمراین بود که این زیاده را او از پیامبر صلی الله علیه و آله فرا گرفته،و هر موقع برای مردم قرآن را قرائت می کرد، معتقد بود که قرآن کریم را آن گونه که بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شده است، قرائت می کند. این اعتقاد راسخ ابی بن کعب، در نفس عمر اثر کرد و او را قانع نموده، به ابی گفت این قرائت را برای مردم بخوان.

با یاد کرد دو نکته در این جا، فساد این پندار و نسبت ناروا به ابی ابن کعب آشکار میگردد:

الف. ابی بن کعب یک شخصیت ممتاز و برجسته در میان صحابة بزرگوار رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله است. از حافظان و نویسندگان وحی و رئیس قاریان قرآن در مدینه بوده است. و پیامبر صلی الله علیه و آله دربارة او فرمودند:

«اقرو هم ابی بن کعب؛ ابی بن کعب! (2) قرآن را برای مردم قرائت کن».

ب. علیاء بن احمد نقل میکند: عثمان بن عفان، وقتی تصمیم گرفت قرآن را بنویسد، قصد کرد که حرف «واو»را از آیة «والذین یکنزون» سورة برائت بردارد. ابی ابن کعب گفت: آن را باید در سر جایش بگذاری و در غیر این صورت، شمشیرم را روی شانه ام می گذارم (یعنی آماده جنگ با تو می شوم). سپس با این تهدید آن را سرجای خود گذاشت.(3)

عین همین قضیه برای خلیفة دوم نیز اتفاق افتاده است. عمر بن عامرانصاری نقل میکند که عمر بن خطاب آیة صد سورة توبه را این گونه قرائت کرد «وَ السِابِقُونَ الاوَلوُنَ

ص: 257

مٍنُ المْهاجِریُنُ وً الْاَنصار» بدون «واو» «اَلَّذینُ اتَّبُعو هْم بِاٍحسانٍ»؛(1) یعنی «واو» قبل از الذین را نخواند. زیدبن ثابت به او گفت «والذین» درست است، عمر گفت «الذین» صحیح است. زید گفت: خلیفه بهتر می داند؟!

عمر گفت: ابی بن کعب را بیاورید، او آمد از او سوال کردند، ابی بن کعب گفت، «والذین» درست است.(2)

اکنون در مقام پاسخ از روایتی که آیة حمیت را مشتمل بر زیادی به ابی بن کعب نسبت داده، می گوییم، شخصیتی مانند ابی بن کعب که هم قرآن را می نوشت و هم آن را قرائت می کرد، و قرائت او را قرائت قرآن نازل شدة بر رسول خدا صلی الله علیه و آله می دانستند، و نیز آن چنان در حفظ وامانت داری از کلام خدا کوشش و تلاش می کرد که در برابر عثمان برای کم نمودن یک «واو»از قرآن شمشیر می کشد، و حتی خلیفة دوم قرائت او را حجت و حکَم قرار می دهد، با این حال چگونه انسان باور کند که ابی عبارت و جملاتی از خودش بر قرآن افزوده و مصحف و قرائت وی با مصحف و قرائت متواتر و مسموع نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله اختلاف داشته باشد.

آری، این گونه روایات، اتهامات و دروغ های ناروایی است که به صحابی بزرگ رسول خدا صلی الله علیه و آله ؛ همچون ابی نسبت داده اند تا شخصیت او را سبک جلوه دهند، هر چند به هتک حرمت قداست قرآن کریم منجر گردد.

الف. تمام این روایاتی که از اهل سنت نقل شده، هر چند بعضی از جهت سند صحیح و درست باشند، باز هم غیر قابل قبول و باطل اند؛ چون همان طور که پیش از این گفتیم و در آینده در بحث از ادلة طرفداران تحریف به طور مستوفی بحث خواهیم کرد، روایات تحریف مخالف با قرآن هستند و شیعه و سنی از پیامبر گرامی اسلام علیه السلام به تواتر نقل کرده اند که مسلمانان باید اخبار و احادیث وارده از آنها را بر کتاب خدا عرضه کنند، و تنها روایاتی که مضمون آنها موافق و هماهنگ با آیات قرآن بود، بپذیرند، ولی روایاتی که مخالف قرآن بود را رد کنند.(1) پس وقتی که قرآن ملاک صحت روایات شد، لازمه اش سلامت خود قرآن از تحریف است. افزون بر این که شیعه و اهل سنت معتقدند که صیانت قرآن از تحریف، به طور متواتر ثابت شده است.

ب. بسیاری از اخبار تحریف که دلالت می کرد بر کاستن و کم شدن آیه و یا مطالبی از قرآن، به صورت خبر واحد بودند و اَحدی از مسلمانان نگفته که اثبات یا نفی یک آیه یا بخشی از قرآن به گفته یک نفر یا خبر افراد انگشت شماری ثابت می گردد. بنابراین، تمام اخبار تحریف که از طریق اهل سنت نقل و در صحاح سته و دیگر کتب حدیثی و تفسیری آنها موجود است، خبر آحاد ند نه متواتر؛ چون در مسائل اعتقادی و اصولی باید خبر متواتر و یقین آور باشد، به خلاف مسائل فرعی که خبر واحد هم کفایت می کند.

ج. در قسمتی از آیات قرآن آن چه منشأ شبهه تحریف شده بود، اختلاف قرائت ها بود که پاره ای از روایات ناظر به این جهت بود و در مقام جواب می گوییم:

اولاً، این قرائت های مختلف بعد از زمان رحلت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله توسط اصحاب و قُرا به وجود آمده است. هر یک از صحابه وابسته به قبیلة خاصی بودند و تمام قرآن را به طور کامل با قرائت صحیح از پیامبر نشنیده بودند؛ لذا لهجه های مختلف و سلیقه های متفاوت آنها و نیز یکسان نبودن کسانی که آیات را می شنیدند و همچنین فراموش کردن برخی، نحوة قرائتی را که شنیده بودند، همه اینها دست به دست هم داده، موجب بروز اختلاف قرائت گردید.

ص: 259

ثانیاً، حذیفه که از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله و از حامیان امیرالمؤمنین علیه السلام بود،(1)

وقتی که قرائت های گوناگون و مختلف را از قُرا و مردم شام و عراق می شنید، ناراحت شد و نزد عثمان آمده، عواقب تلخ این اختلاف قرائت ها را به خلیفه منعکس نمود، و طرح توحید مصاحف را پیشنهاد کرد و عثمان را برانجام و اقدام این کار مهم تحریص و تشویق کرد، تا این که سرانجام عثمان برای مأمون و مصون ماندن قرآن از اختلاف شدید قرائت ها دستور داد که قرآن را یک جور با قرائت واحد قرائت نمایند و حضرت علی علیه السلام هم کار او را مورد تایید و تصدیق قرار دادند.

ثالثاً، به عقیده و نظر ما قرائت های مختلفی را که مفسران، محدثان و قاریان نقل و روایت کرده اند، صحیح و درست نیستند، بلکه تنها قرائتی در نظر ما درست و قابل قبول است که به طور متواتر از مسلمانان نقل شده و حقیقتاً هم احراز شده باشد که آن قرائت متواتر است و توده مسلمانان بر طبق آن، قرآن را تلاوت می کنند و البته این ملاک تنها برای قرائت «عاصم» به روایت«حفص» تطبیق دارد، ولی چنانچه در اثر شهرت، مشخص و معین نشد که کدام یک از قرائت ها متواتر است، به نظر ما اگر هر دو قرائت به حد تواتر رسیدند، هر دو قرائت صحیح اند.

د. پاره ای از روایات تحریف، نسبت های ناروایی بود که به دروغ به برخی از چهره های وجیه صحابه گرانقدر رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله ؛ مانند ابی ابن کعب، عبدالله ابن مسعود، عبدالله ابن عبای، حذیفه و زرّبن جیش نسبت داده اند تا مقام و منزلت آنان را به خاطر خواسته های نفسانی خویش در بین مسلمانان تنزل دهند ولو به بهای شکسته شدن حرمت و قداست قرآن.

ه- . در مورد معدود روایاتی هم که به عقیده بعضی از جهت سند صحیح و از حیث دلالت تمام بودند، گفتیم که خود اهل سنت یا حمل بر تفسیر نمودند؛ مانند: «صلاة العصر، در آیة حافظوا علی الصلوات و الصلاة الوسطی»، یا تأویل به دعا برده اند؛

ص: 260

مانند«سوره حفد و خلع ابی ابن کعب»، یا حمل بر سنت کرده اند؛ مانند« آیة رجم عمر» و یا هم توجیه نموده اند بر حدیث قدسی؛ مانند «آیة رضاع کبیر عایشه».

و. اما در مورد مطالبی که به ابن مسعود نسبت داده شد که وی می پنداشت ، سوره های «معوذتین»دعا و تعویذ بوده، نه وحی قرآنی، میگوییم: اولاً، بعضی معتقدند که ابن مسعود چنین چیزی را نگفته است و این یک اتهامی بیش نیست؛ چون روایت شده که عاصم قرائتش را از ابن مسعود گرفته و سوره های معوذتین و حمد در قرآن عاصم نوشته شده است(1) و فخر رازی هم معتقد است که ابن مسعود چنین چیزی را نگفته است. ثانیاً، بر فرض این که ابن مسعود چنین حرفی را گفته باشد، می گوییم این یک اشتباه بزرگ و غیرقابل قبول از سوی وی بوده و این نظر او هیچ ضرری به مصونیت و قداست قرآن از تحریف نمی زند. زرقانی هم در این مورد می گوید: اگر ابن مسعود هم گمان کند که این دو سوره وحی و از قرآن نیستند، باز به عقیده ما صدمه ای وارد نمی شود؛ چون به طور متواتر از طریق مسلمان برای ما نقل و قرائت، و نوشته و ثابت شده که دو سورة «فلق و ناس» (معوذتین) از قرآن کریم هستند.(2)

ز. شیخ طوسی در ذیل آیة «اَفَلایُتَدبُروُنَ اَلْقُرآنِ اَمْ عُلی قُلُوبِ اَقْفالُها»(3) می نویسد: این آیه، سخن نادانان اهل سنت را باطل می سازد؛ چرا که آنها می گویند: شایسته است روایات را به همان نحوه که به ما رسیده روایت و اخذ کنیم، هر چند معنای صحیحی نداشته باشد.(4)

ص: 261

که گفت: وقتی سوره ای بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل می شد، یکی از نویسندگان را صدا می زد و می فرمود: این سوره را در فلان جا قرار بده و چنین و چنان.

2. عرض القران من قبل النبی صلی الله علیه و آله علی جبرئیل: سیما فی العام الاخیر الذی عرض علی جبرئیل مرتین(1)؛ همچنین نقل شده که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله قرآن را بر جبرئیل عرضه می کرد به ویژه در سال آخر عمرش که دو باره آن را بر جبرئیل عرضه نمود.

3. ان الوحی اذا انزل علی النبی امر احد الکتاب کزیداً و غیره ان یکتب ذلک الوحی؛ (2)

وقتی که بر نبی مکرم صلی الله علیه و آله وحی نازل می شد، به یکی از نویسندگان خود مثل زید و امثال او دستور می داد آن را بنویسند.

حال با توجه به شأن رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و اعجاز قرآن، و نیز مفاد روایاتی که ذکر شد، آیا باور کردنی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در جمع قرآن کوتاهی و اهمال کرده باشد؟ همچنین با توجه به جو حاکم بر جزیرة العرب و احتمال از بین رفتن قرآن و سابقة تحریف کتاب خدا توسط یهود و نصارا(3)،

آیا ممکن است پیامبر صلی الله علیه و آله کار کتابت و تدوین قرآن را به بعد از زمان خودش واگذار نموده، نسبت به آن بی اهمیت باشد، تا این که بعدها زیدین ثابت و دیگران مجبور شوند قرآن را از سینه های دیگران اخذ وجمع آوری نمایند؟

ابن ابی الحدید می گوید: همه اتفاق نظر دارند که علی علیه السلام قرآن را در زمان رسول الله صلی الله علیه و آله حفظ می کرد و غیر از او کسی این کار را انجام نمی داد و نخستین کسی بود که قرآن را جمع آوری نمود.(1)

با توجه به این نکته که علی علیه السلام همیشه مصاحب با پیامبر صلی الله علیه و آله و در همه صحنه ها پیش تاز و پیشگام بوده و از ذوی القربای او هم به شمار می رفت طبیعی است که جمع آوری قرآن توسط آن حضرت به مراتب بهتر از دیگران باشد، چنان که خود حضرت در نهج البلاغه می فرماید:

من مانند بچه شتر که همیشه دنبال مادرش می رود و همراه اوست، مصاحب پیامبر صلی الله علیه و آله بودم و هر روز یکی از فضائل را به من می آموخت. رسول اکرم صلی الله علیه و آله سالی یکبار در غار حراء درنگ می فرمود، من او را مشاهده می کردم و غیرمن کسی او را نمیدید. در آن زمان خانه ای در اسلام وجود نداشت جزء خانة رسول خدا صلی الله علیه و آله که پیامبر صلی الله علیه و آله و خدیجه در آن بسر می بردند و من نفر سوم در آن خانه بودم، نور وحی و رسالت را می نگریستم و بوی دل انگیز نبوت را استشمام می کردم.

روزی هنگام نزول وحی ، نالة شیطان را شنیدم به حضرت عرض کردم : این صدای چیست؟

پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله فرمود : این شیطان است که از عبادتش مأیوس شده است ، آنچه را که من می شنوم و می بینم تو هم می بینی و می شنوی ولی تو پیامبر نیستی بلکه وزیری و عاقبت تو بر خیر و سعادت است.(2)

و نقل ایضاً عن سلیمان الاعمش قال: قال علی علیه السلام : ما نزلت آیه الاّ و انا علمت فیما نزلت و علی من نزلت، انّ ربّی وهب لی قلباً عقولاً و لساناً طلقاً (3)سلیمان اعمش می گوید: علی علیه السلام فرمود : هیچ آیه ای نازل نشد مگر اینکه من دانستم دربارة چه خبری و کجا و

ص: 266

راجع به چه کسی نازل شده است و خدای من به من قلبی اندیشمند و زبانی گویا و بدون لکنت عطا فرموده است.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله دستور داد قرآن را که در خانه اش بود و روی برگ درخت ، پارچه حریر و کاغذ نوشته شده بود جمع آوری کنند تا مانند تورات و انجیل از بین نرود.

5. عن ابن الندیم قال : انّ الجمّاع للقرآن علی عهد النبی صلی الله علیه و آله علی ابن ابیطالب و سعد بن عبید و ابودرداء و عویمر بن زید، و معاذبن جبل، و ابوزید، و ابی ابن کعب، و عبید بن معاویه، وزید بن ثابت.

ابن ندیم می گوید: کسانی که قرآن را در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله جمع آوری کردند عبارتند از : علی ابن ابیطالب، سعد بن عبید، ابودرداء ، عویمر بن زید ، معاذبن جبل ، ابوزید ، ابی ابن کعب ، عبید بن معاویه، زید بن ثابت.

تذکر

مقصود از جمع آوری قرآن در این گونه روایات، همان گرد آوری قرآن است نه این که به معنای حفظ کردن در حافظه باشد چنان که بعضی پنداشته اند، وگرنه معنا نداشت که حفظ قرآن را در چهار یا شش نفر منحصر کند. بنابراین، ما از انحصار افراد در چهار یا شش نفر استنباط می کنیم که مراد از جمع قرآن، گردآوری و تدوین قرآن یک جا و به صورت قرآن واحد مقصود است، نه این که بگوییم این شش نفر، قاریان و حافظان قرآن بوده اند؛ چون قاریان و حافظان قرآن در آن زمان در میان مسلمانان زیاد بودند.

زرکشی نیز به اسامی هفت نفر تصریح می کند که همه آنها قرآنی را که جمع آوری کرده بودند بر پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه کردند.(1)

نویسندگانی که دارای فضل و شهرت بودند از مهاجران و انصار برای این موضوع انتخاب و نصب کرده بود.(1)

2. زرقانی می گوید: رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله جایگاه سوره های قرآن را به نویسندگان نشان داد و آنها روی چیزهایی را که در اختیار داشتند از قبیل چرم، لیف خرما، بر گ های کاغذ و استخوان های شانه پهلو، و... نوشتند و این نوشته ها در منزل رسول خدا صلی الله علیه و آله نگهداری می شد تا زمان پیامبر صلی الله علیه و آله سپری گردید و قرآن با همین وضعیت کنونی باقی ماند .(2)

3. شیخ محمد غزالی می گوید: وقتی که رسول خدا صلی الله علیه و آله رحلت فرمود ، تمام قرآن در سینه ها محفوظ و نیز روی کاغذ نوشته و ثبت شده بود.(3)

4. حارث محاسبی می گوید: نوشتن قرآن چیزی نیست که تازه به وجود آمده باشد بلکه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در حیات خویش امر فرمود به نوشتن آن، منتها آن نوشته ها، روی کاغذ پاره ها، استتخوانها، ولیف خرما، پراکنده بود و بعد ابو بکر دستور داد تا جمع آوری گردد و یکجا نوشته شود، و این کار در حقیقت مانند این است که فرض کنیم قرآن روی برگهایی نوشته شده بود و در خانة پیامبر صلی الله علیه و آله پخش بوده و کسی اینها را گرد آوری کرده و با نخی آنها را بهم متصّل نموده باشد تا از بین نرود.

سپس وی دربارة کار عثمان می گوید: در میان مردم مشهور است که گرد آورندة قرآن عثمان است، ولی این طور نیست بلکه عثمان از اختلافی که در میان اهل عراق در قرائت حروف و کلمات قرآن به وجود آمده بود، به ترس و وحشت افتاد و مردم را وادار نمود که قرآن را با یک قرائت وبا همان روشی که خود او و عده ای از مهاجرو انصار (متواتر از رسول خدا صلی الله علیه و آله اختیار کرده بودند، بخوانند.(4)

ص: 269

5. دکتر عبدالصبور شاهین می گوید: همة قرآن در زمان نبی گرامی اسلام از نظر کتابت و قرائت تثبیت شد و برای همه جا افتاد.(1)

6. ابوشمامه می گوید: منظور ابوبکر و امثال او این بود که قرآن دقیقاً به همان شکل و ترتیبی که در دست پیامبر صلی الله علیه و آله بود و تدوین شده بود نوشته شود.(2)

7. زرکشی می گوید: بدون شک ابی ابن کعب، عبدالله بن مسعود و معاذ بن جبل قرآن را جمع آوری کردند و براهین و ادّله هم مؤید بر این مطلب است.(3)

تذکر

از مطالب و ادله ذکر شده روشن می گردد که اولاً، تمام قرآن در عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله به دستور آن حضرت توسط نویسندگان و کاتبانی مخصوص گردآوری و تدوین شده است. و بهترین مؤید بر این مدعا گفتار خود رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیث ثقلین است که می فرماید: انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی؛ من کتاب خدا و عترتم را در میان شما امانت می گذارم(4).

بدیهی است در صورتی می توان قرآن را کتاب نامید که همه آیات و مطالبش در یک جا جمع شود و در غیر این صورت اطلاق نام کتاب بر آن صحیح نیست.

ثانیاً، آشکار شد که مقصود کسانی که گفته اند: قرآن را ابوبکر و اشخاص دیگر بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله جمع آوری کرده اند این است که از روی قرآن مدوّن در عهد رسول اکرم صلی الله علیه و آله نسخه های دیگری نوشته و استنساخ کرده اند.

ثالثاً، بطلان و پوچی سخن افرادی که قائلند بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله قرآن دستخوش تحریف واقع شده، واضح می گردد. چون خود آنها می گویند بعد از جمع آوری ابوبکر قرآن تحریف نشده بلکه بطور متواتر نقل شده است. بنابراین، وقتی که روشن شد جمع آوری اولیه در زمان خود پیامبر صلی الله علیه و آله صورت گرفته و ابوبکر هم از روی همان نسخه اصلی استنساخ کرده، تواتر آن به زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز ثابت می گردد.

ص: 270

رابعاً، معقول نیست کسی با این همه ادلّه و شواهد آشکار خیال کند که بعد از این قرآن تحریف شده است.

پس با قطع و یقین باید گفت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در همان دوران حیاتشان قرآن را جمع آوری و تدوین نموده و این امر مهم را به بعد از خود توسط افراد دیگر موکول نفرموده است.

تذکر

همان گونه که ملاحظه می شود اگر عمر از ترس مسلمان ها جرئت نمی کند قضیة رجم را به قرآن اضافه کند، چطور ممکن است به خود اجازه دهد سوره یا آیه ای را از قرآن کم نماید؟ احتمال قوی می رود که عمر حکم رجم را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده و خیال کرده که آیة قرآن است. تاریخ این گونه اشتباهات را از عمر زیاد سراغ دارد.

گواه دیگر تاریخ اسلام اینکه درباره آیة وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنصَارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّضیِ َ اللَّهُ عَنهُْمْ وَ رَضُواْ عَنْه؛ پیشگامان نخستین از مهاجران و انصار، و کسانی که به نیکی ازآنها پیروی کردند، خداوند از آنها خشنود گشت، و آنها نیز از او خشنود شدند.» (1)

نقل شده که این آیه را خلیفه دوم در جلسه ای قرائت کرد در حالی که کلمه «واو» «والذین» را حذف نموده بود که باحذف آن معنای آیه تغییر می کرد، معنای اصلی آیه با وجود « واو» این است که سابقون اولی اعم از مهاجران وانصار و نیز کسانی که از آنها پیروی به احسان نمودند، خداوند از آنها راضی است و آنان نیز از خداوند خشنود هستند. و گروه انصار که از مهاجران پیروی به احسان نموده اند، خداوند از آنان خشنود و آن ها نیز از خداوند خشنودند. حذف «واو» در این آیه به گروه مهاجران که از مکه به مدینه آمده بودند، امتیاز ویژه سابقون اولی می دهد وگروه انصار را پیرو آنان دانسته و در درجه دوم قرار می دهد و این حذف فرق معنوی فراوانی را در آیه در پی دارد؛ لذا در همان جلسه، زیدبن ثابت به خلیفه دوم گفت: آیه « واو» دارد و خلیفه دوم قبول نمی کرد؛ زیدبن ثابت گفت امیر المومنین علیه السلام داناتر است، خلیفة دوم گفت ابی بن کعب را بیاورید. ابی بن کعب را آوردند او «والذین»را با « واو» قرائت کرد. سپس خلیفة دوم گفت بسیار خوب « واو » را در آیه بگذارید.(2)

و در بعضی از نقل ها نیز آمده که خلیفه دوم، سه بار از ابی بن کعب در باره «واو» سؤال کرد که بار آخر ابی بن کعب با عصبانیت گفت: نعم والله لقد انزلها الله علی

ص: 273

جبرئیل علیه السلام و انزلها جبرئیل علیه السلام علی قلب محمد صلی الله علیه و آله و لم یستامرفیه الخطاب و لاانبه(1)

بله بخدا سوگند، که خداوند آیه را با «واو » بر جبرئیل علیه السلام نازل فرمود، و جبرئیل نیز آن را بر قلب محمد صلی الله علیه و آله نازل کرد و در این مسئله با خطاب و پسرش مشورتی نکرد.

پس قرائن و شواهد تاریخ اسلام نشان می دهد که اولاً، خلیفه اول و دوم نسبت به حفظ و نگهداری قرآنی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله باقی مانده است، اهتمام داشتند.

ثانیاً، به خاطر ترس از مسلمان ها و دیگر صحابة پیامبر صلی الله علیه و آله جرأت تحریف به نقیصه و زیاده در قرآن را نداشتند.

ثالثاً، چنانچه گاه دچار خطا و اشتباه شده، حدیث نبوی یا قدسی را به زعم این که آیة قرآن است در شمار آیات قرآن در شمار آیات قرآن می پنداشتند، با ممانعت صحابة بزرگ پیامبر صلی الله علیه و آله ، مانند علی ابن ابیطالب علیه السلام ، ابی ابن کعب، زیدبن ثابت و دیگر کاتبان وحی مواجه گشته، امکان افزودن و یا کاستن چیزی از قرآن را پیدا نمی کرد.

اولاً، رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله اهتمام و عنایت ویژه ای نسبت به حفظ، نگهداری، تعلم و قرائت و تلاوت قرآن داشتند و بر این امر اصرار و تأکید می ورزیدند، و از عواقب خطرناک اهمال و مسامحه در جمع آوری قرآن هم که غافل نبودند؛ لذا جای تأسف است که کسی بگوید پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت به این موضوع با اهمیت بی تفاوت بوده و کار جمع آوری قرآن را به بعد از خود واگذار نموده است. افزون بر این که برخی از راویان نام چهل نفر از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله که قرآن را می نوشتند و بعضی از آنها را شخص پیامبر صلی الله علیه و آله برای اینکار منصوب و انتخاب کرده بودند، نقل کرده اند.(1)

ثانیاً، اهمیت خاص و فوق العاده ای که اصحاب و یاران پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت به قرآن مبذول می داشتند، نشان می دهد که آنان از همان دوران و عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله قرآن را جمع آوری نموده، و از راه حفظ در سینه ها یا به طور یادداشتهای متفرقه و پراکنده، یا نوشتن بر روی پارچه یا کاغذ یا به طریق دیگر نزد آنها محفوظ بوده و از آن مواظبت و نگهداری می کردند، و این همه دقت و اهتمام، دلیل بر این مدعا است که حتی بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله کلمه ای از قرآن فراموش نشده و جابه جایی و تغییری در آن صورت نگرفته است.

چگونه متصور است افرادی که خطبه ها و اشعار دوران جاهلیت را به صورت دقیق حفظ و نگهداری نموده بودند، در حفظ و ضبط نمودن قرآن کوچکترین سهل انگاری و سستی روا داشته یا غفلت ورزیده باشند؟

پس احتمال تحریف قهری در زمان ابوبکر و عمر از نظر عقلی و بررسی تاریخی مردود و باطل است.

اولاً، در دوران حکومت ابوبکر و عمر به لحاظ نزدیک بودن به عهد رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و وجود صحابة گرانقدر، اسلام و مسلمانان موقعیتی داشتند که کسی جرأت نمی کرد نسبت به قرآن دستبرد و تعرضی داشته باشد؛ به خصوص این که شکل حکومت آنان نیز بر مبنای حفظ ظاهر شؤون دینی و شعائر مذهبی استوار بوده است و به قرائت قرآن و حفظ آن، اهمیت خاصی داده می شد. از طرف دیگر در آن زمان افرادی حضور داشتند که با اصل حکومت آن دو مخالف بوده، از هیچ گونه اعتراض و انتقادی نسبت به کارهای آنان ابا نداشتند و اگر در آن زمان تحریف و تغییری از ناحیة شیخین در قرآن به وجود می آمد، به طور حتم معترضان و مخالفان، این جریان را بزرگ می کردند و به عنوان انتقاد و ایراد در برابر آنها می ایستادند. اما می بینیم در خصوص تحریف قرآن، هیچ کس حتی یک نفر ایراد و اعتراضی به آنها نداشته و حتی افراد مانند سعدبن عباده و پیروانش در این موضوع ساکتند و کوچکترین خرده ای بر آنها نگرفته اند.

ثانیاً، از همه مهم تر این که امیرالمؤمنین علیه السلام در خطبة شقشقیه(1) و خطبه های دیگرش از ماجرای خلافت شکوه می کند و از بیعت مردم با خویش سخن می گوید، و از افرادی که حق و جامة خلافت حضرت را بزور به تن کردند و بر وی مقدم شدند انتقاد و خرده می گیرد اما هیچ نامی و اشاره ای از ماجرای تحریف قرآن توسط آنان به میان نمی آورد در صورتی که اگر چنین کاری از طرف خلفاء صورت می گرفت، به طور حتم حضرت از آن اغماض و چشم پوشی نمی کردند و به مسلمانها و تاریخ گوشزد می نمودند.

ص: 276

ثالثاً، خلفا برای گرفتن خلافت از امام علی علیه السلام انگیزه داشتند، ولی برای این کار بزرگ و خطرناک (تحریف قرآن)هیچ انگیزه ای نداشتند؛ چون قرآن بدون علی علیه السلام هیچ مزاحمتی با کار و خلافت آنها نداشت تا آنجا که عمر می گفت، «حسبنا کتاب الله»؛ تنها کتاب خدا ما را کفایت می کند. و حتی از قرآن برای ابقای خلافت و مشروعیت حکومت خویش استفاده می نمودند.

رابعاً، این ادعا هم قابل قبول نیست و به دور از حقیقت و واقعیت است که کسی بگوید صحابه و مسلمانان برضد آنها انتقاد و اعتراض کردند اما در تاریخ نوشته نشده یا نگذاشتند که ثبت شود و بما نرسیده و امر بر ما مجهول مانده است؛ زیرا اگر چنین اعتراضی واقعیت داشت از باب «لوکان لبان» نقل می شد و بما می رسید، همان طور که کارهای مثبت و منفی خلفاء پیشین حتی در مسائل جزئی و کم اهمیت در تاریخ ثبت و نقل گردیده است.

ثانیاً، امیرالمؤمنین علیه السلام و حضرت زهراءعلیها السلام و جمعی از اصحاب و یاران آن حضرت درباره موضوع خلافت با ابوبکر و عمر به احتجاج و معارضه برمی خواستند و نیز گاهی مهاجران و انصار با بیان روایاتی؛ همانند حدیث غدیر، حدیث ثقلین، حدیث منزلت و دیگر احادیثی که درباره خلافت و ولایت امیرالمؤمنین از رسول خدا شنیده بودند، بر آنان استدلال، و احقاق حق و اتمام حجت می نمودند بنابراین، چگونه ممکن است نسبت به تحریف و حذف آیات مربوط به زعامت و خلافت حضرت، سکوت اختیار کرده باشند؟!

بنابراین، با قطع و یقین نتیجه می گیریم آیاتی که در قرآن پیرامون ولایت و خلافت است، تحریف نشده و سرجای خود باقی است و آیات دیگری هم غیر آیات موجود، پیرامون خلافت و حکومت در قرآن نبوده تا خلیفة اول و دوم بخواهند عمداً از روی غرض آنها را تحریف و از قرآن حذف کنند.

از رحلت حضرت رسول صلی الله علیه و آله برای امت به یادگار به عنوان امانت و ماترک آن حضرت باقی مانده است ، نه بخشی از آن.

ثانیاً، از این حدیث شریف می توان چنین استفاده نمود که قرآن حتی در زمان حیات و عهد خود خاتم النبیین صلی الله علیه و آله تدوین و جمع آوری شده بود؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله در این حدیث می فرماید من کتاب خدا و عترتم را بعنوان امانت و ماترک خود در میان شما باقی می گذارم. پیدا است هنگامی می توان بر قرآن اطلاق کتاب نمود که تمام آیات و مطالبش در یک جلد یک جا جمع شده باشد و در غیر این صورت بر قرآن عنوان کتاب اطلاق نمی گردد.

عثمان بن عفان وقتی بنا گذاشت قرآن را بنویسد، تصمیم گرفت که حرف واو را از آیه «وَالَّذینُ یُکْنَزُونَ…» سوره برائت حذف کند. ابی ابن کعب گفت : آن را در سر جای خودش قرار بده و در غیر اینصورت شمشیرم را روی شانه ام می گذارم (کنایه از این که مهیای جنگ با تو می شوم). در نتیجه عثمان هم آن را سر جای خود گذاشت.(1)

اموال مسلمین، انحراف از شیوة خلفای پیشین و امور دیگر تمسک بجویند. پس قاتلان عثمان هم معتقد بودند که تحریفی از جانب عثمان صورت نگرفته و از این جهت او را سالم از خطا می دیدند.

بلاد مسلمین بوده است. حتی در این زمینه از طریق اهل سنت از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: درباره کار عثمان جز نیکی چیزی نگویید، به خدا سوگند آنچه عثمان انجام داد چیزی جز خواستة ما نبود.(1)

حجاج بن یوسف ثقفی وقتی به یاری بنی امیه قیام کرد، بخشی از آیاتی را که در انتقاد بنی امیه نازل شده بود ساقط کرد و بجای آن آیات دیگری که درباره آنها نازل نشده بود نوشت و بر قرآن افزود، وطبق دستور وی، شش مصحف جدید با همان روش و سبک قرآن های پیشین نگارش یافت و به شهرهای بزرگ؛ مانند مکه، مدینه، مصر، شام، کوفه، بصره فرستاده شد. و قرآنهای دیگر جمع آوری شد و حتی یک نسخه هم از آن در دست مردم باقی ننماند. و قرآن هایی که اکنون در دسترس مردم است از روی همان نسخ قرآن هایی که به دستور حجاج نوشته شده بود، تألیف و تکثیر شده است.(1)

شاید از جمله تحریفات حجاج، سخن برخی قائلان به تحریف در آیة: «لیلة القدر خیر من الف شهر» بود که ادعا می کردند در اصل این چنین بوده «لیلة القدر خیر من الف شهر یملکها بنی امیة و لیس فیها لیلة القدر»، اما حجاج وقتی این آیه را دید بر ضد بنی امیه است، از قرآن حذف کرد و فقط «لیله القدر خیر من الف شهر» را باقی گذاشت، در حالی که هیچ ارتباطی بین موضوع لیلة القدر و امر خلافت بنی امیه وجود ندارد.

ثالثاً، کسانی که قائل به تحریف قرآن از سوی حجاج هستند، مدعی اند حجاج بخشی از آیاتی را که در انتقاد از بنی امیه نازل شده بود، ساقط کرد و به جای آن، آیات دیگری را جایگزین نموده، به قرآن اضافه کرد.

در صورتی که اجماع همه مسلمین بر عدم تحریف به زیاده است. موضوع مورد خلاف و محل نزاع در شبهة تحریف، تحریف به نقیصه و کاستن از قرآن است، پس این احتمال از اساس و ریشه موهوم و باطل و خلاف اجماع مسلمین است.

رابعاً، بر فرض بپذیریم که حجاج آن اندازه قدرت و توان داشت که همه نسخه ها و مصاحف اصلی قرآن را جمع آوری کند؛ به طوری که تنها یک نسخه به دلخواه او باقی بماند و بقیه را سوزانده شود، اما مگر قرآن معجزه آسای پیامبرخدا صلی الله علیه و آله منحصر در نگارش کاغذها، پوستها و پارچه ها بود، او چگونه می توانست قرآن ما انزل الله بر رسول خدا صلی الله علیه و آله را از سینه ها و قلوب قاریان و حافظان قرآن که آمارشان هم زیاد بود، محو و نابود کند.

خامساً، وقتی که ما به تاریخ مراجعه می کنیم ، می بینیم این واقعة مهم را هیچ محقق و مورخی نقل نکرده و ننوشته، در صورتی که اگر این حادثه واقعیت داشت، علل و انگیزه برای نقل و ضبط آن فراوان بوده است. و این در حالی است که صفحات تاریخ پر است از ذکر جنایات حجاج.

سادساً، اگر حجاج در دوران حکومتش دست به چنین بدعت بزرگی در کتاب خدا زد و احدی از مسلمانان هم جرأت نکرد به او اعتراض کند و همه سکوت کردند، چرا بعد از انقضای حکومت و زوال تسلطش، مسلمانان از این فتنه خطرناک و ضایعه پرمصیبت او در دین خدا چشم پوشی کردند و آن را پیگیری ننمودند. آن هم مسلمانان، قاریان، و حافظانی که حفظ و نگهداری قرآن برای آنها از حفظ جانشان، شیرین تر و گواراتر بود .

سابعاً، اگر نسبت تحریف به حجاج درست باشد، معاویه به این کار سزاوارتر از او بود؛ چون بسیار قدرتمندتر و با نفوذتر از وی بود، ولی هیچ گاه جرأت چنین بدعتی را به خود نداد و به طور قطع، نسبت مزبور به حجاج نیز درست نمی باشد.

پس براساس وجوه هفت گانه ذکر شده، پندار احتمال تحریف قرآن بعد از دوران عثمان، در زمان حکومت بنی امیه به واسطه حجاج بن یوسف خوابی آشفته و سخنی

ص: 285

سفیهانه است که هیچ سازگاری با عقل، نقل، منطق و تاریخ نداشته. خلاف حقیقت و واقعیت تحریف ناپذیری قرآن کریم می باشد.

می گویند چنانچه قرآن تحریف نشده بود، چرا عثمان اقدام به سوزاندن همه آنها نمود و تنها یک مصحف را با قرائت واحد باقی گذاشت.

از این شبهه نیز پاسخ داده شد که شرائط مسلمانان و وجود مصاحف دیگر صحابه با قرائت های مختلف از یک سو و اقبال مردم به قرآن، از سوی دیگر، به گونه ای بود که اقدام عثمان در تشکیل هیأتی برای ایجاد توحید مصاحف که به پیشنهاد و تأیید صحابه صورت گرفت، یک اقدام ضروری که لازم بود که به منظور از بین بردن قرائت های مختلف بین مسلمانان و انتخاب یک قرائت صحیح متواتر مسموع از پیامبر صلی الله علیه و آله برای همه مسلمانان ممالک اسلامی بود؛ زیرا اختلاف قرائت خود سبب اختلاف و تفرقه بین مسلمانان و تفسیق و تکفیر عده ای نسبت به عده دیگر می شد. و این اقدام عثمان حتی بنابر نقل اهل سنت مورد رضایت امام علی بن ابیطالب علیه السلام نیز بوده است.(1)

د. بعد از آن که جمع آوری و تدوین قرآن در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله ثابت شد و نیز مصونیت قرآن از تحریف در دوران خلفا و دورة عثمان روشن گردید، به جهت تتمیم و تحکیم بحث، سخن و پندار برخی قائلان به تحریف قرآن از سوی حجاج بن یوسف در زمان بنی امیه را ذکر و با دلایل محکم،این شبهه واهی و بی اساس را نیز دفع نموده، قداست و مصونیت قرآن از تحریف را در همة ادوار تاریخ اسلام ثابت کردیم.

ص: 287

اجماع محصل که نتیجة این دو قطع به حکم الهی و شارع مقدس است و سنّت ظنّی که خبر واحد واجد شرائط حجیّت است و نتیجة آن علم تعبّدی به حکم شرعی می باشد.

در استدلال به قرآن، به شش دسته از آیات و استدلال شده است: آیات تحدّی، آیة عزّت و نفی باطل، آیة حفظ، آیة رصد، آیات صفات، آیات هدایت.

و در استدلال و استناد به سنّت، نُه طایفه از اخبار و روایات صحیح و بعضاً متواتر مورد استدلال قرار گرفته است: نهج البلاغه و نفی تحریف، حدیث متواتر ثقلین، حدیث متواتر غدیر، روایات متواتر استدلال ائمه به قرآن، روایات عرضة بر قرآن، روایات قرائت سورة کامل در نماز، روایات استعاذه به قرآن در فتنه ها، روایات فضائل و خواص سوره ها، و روایات تأیید کنندة قرآن حاضر به قرآن منزل بعد از استدلال به سنت به دلیل «تواتر قرآن» بعنوان یک برهان قطعی در تحریف ناپذیری قرآن استناد شده است . اجماع نیز هرچند بالمآل زیر مجموعة سنّت می باشد، امّا چون با خبر واحد و متواتر فرق دارد، به طور جداگانه به عنوان دلیلی مستقل برای دفع شبهة تحریف از قرآن، بطور مبسوط ذکر و بیان شده است.

ص: 290

محذور دوم این که با از دست رفتن حجیت و اعتبار قرآن، حجیت سنت و اخبار اهل بیت نیز از بین خواهد رفت. زیرا حجیت روایات اهل بیت وابسته به اعتبار و حجیت قرآن کریم می باشد، چه آن که دلیل اعتبار احادیث امامان معصوم که ثقل اصغرند، کلام شریف نبوی؛ یعنی روایت متواتر ثقلین می باشد، و دلیل اعتبار و حجیت سنت و گفتار پیامبر صلی الله علیه و آله کلام خدا و وحی (قرآن مجید) می باشد؛ زیرا قرآن حجتیتش بالذات است.

معین شده عمل نکردی، می تواند با خداوند احتجاج کند که چون خود امر کردی و اگر تکلیف دیگری منظور بوده، چرا به وی ابلاغ ننموده است.

بنابراین، با احتمال تحریف هم حجیت قرآن و نقش هدایتگری آن زیر سوال می رود و هم دوام، ثبوت و استمرار رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله نیز مورد اشکال خواهد بود. و در نتیجه برای کامل و تمام شدن حجت بر مردم، لازم است خداوند پیغمبری جدید و کتابی جدید و کامل و جامع حجیت برای مردم بفرستد، در صورتی که ارسال رسول انزال کتاب بعد از رسالت رسول گرامی اسلام به طور قطع منتفی است.

بر این اساس، بین ابقای اصل اتمام حجت بر مردم و هدایتگری آنان و خاتمیت رسالت رسول خدا صلی الله علیه و آله با عدم تحریف قرآن از نظر عقل ملازمه کامل وجود دارد. بعبارت دیگر لازمة خاتمیت، اتمام حجت بر مردم است و ضرورت اتمام حجت بر مردم به حکم عقل با تحریف قرآن مخدوش و ناسازگار است.

جهت اول، پرواضح است که قرآن تحدی از اَشد به اَخف نموده و درنهایت به آوردن یک سوره کامل همانندآوری کرده و این تحدی هنگامی کامل است که همة قرآن در دسترس مردم باشد. روشن است که با احتمال تحریف به نقصان، تحدی ناتمام است؛ زیرا خصم می تواند ادعا کند که شاید به سوره های ساقط شده بتوان تحدی و هماوردی کرد.(1)

قبول داریم که نمی توان یک سورة کامل همانند سوره های قرآن موجود عرضه کرد، اما به چه دلیل نمی توان نسبت به سوره های حذف شده، سوره ای را ارائه کرد؛ زیرا با احتمال تحریف تنها نسبت به بخشی از قرآن تحدی صدق می کند نه همة آن. افزون بر این که برای فروپاشی اعجاز قرآن لازم نیست که به هماوردی یقین پیدا کنیم، حتی صرف احتمال امکان آوردن سوره ای مانند قرآن برای اسقاط اعجاز آن کافی است، همان گونه که احتمال تحریف موجب سقوط قرآن از اعتبار و حجیت می شود و یقین به تحریف آن لازم است.

همین طور احتمال تحریف، موجب سقوط قرآن از اعجاز و معجزه دائمی و همگانی بودن آن می گردد، پس اعجاز قرآن ملازمه قطعی دارد با نفی هرگونه تحریف هر چند به کاستی و نقصان باشد.

جهت دوم، یکی از موارد اعجاز قرآن، نفی هر گونه اختلاف میان آیات متعدد آن است به قول مطلق؛(2)

یعنی در همة شرائط و همة زمانها میان آیات الهی اختلاف وجود ندارد. توضیح مطلب این که، اگر قرآن از سوی غیر خداوند باشد، راه یافتن اختلاف فاحش در میان چنین کتابی امری ممکن است، اما ضروری است که قرآن از جانب خدای سبحان نازل شده، پس بالضروره در کلام خدا اختلاف و تهافت نیست. افزون بر این که تحقیق و تفحص از هماهنگی بین آیات و عدم اختلاف، زمانی ممکن است که همة قرآن، سوره ها، آیات، کلمات و حروف آن موجود و در دسترس برای تدبر کنندگان باشد، و با این حساب چنانچه از قرآن حتی یک حرف ساقط شده باشد، خصم می تواند ادعا کند شاید همان حرف حذف شده با قسمتی از قرآن حاضر، اختلاف و منافات داشته باشد، و به

ص: 295

اولویت قطیعه چطور می توان ادعا نمود که با فقدان بخشی از اجزای قرآن، هماهنگی کامل و عدم اختلاف میان سُور و آیات قرآن وجود دارد؟

پس وقتی می توان حکم کرد به عدم اختلاف و نبود تهافت میان سوره ها و آیات قرآن که تحریف و تنقیص در قرآن ممتنع باشد و گرنه با علم یا حتی احتمال تحریف نمی توان حکم به عدم اختلاف در قرآن نمود، و وقتی عدم اختلاف در قرآن ثابت نشد، لازمه اش آن است که این قرآن از جانب خداوند فرود نیامده و اعجازش ساقط می گردد و نیز حجیت قرآن زیر سوال رفته از حیّز اعتبار خارج می گردد.

از طرفی دیگر نمی توان ادعا نمود که فقدان اختلاف در همین مقدار موجود از قرآن برای بطلان تحریف و اعجاز کافی است، زیرا در این تقدیر محذور دلیل اخص از مدعا را خواهد داشت، بلحاظ اینکه مدعا عدم اختلاف در همه قرآن است و دلیل ما خاص بوده بخشی از مدعا را اثبات می کند، بخصوص اینکه بعضی قائلند که حذف شده های قرآن از مقدار موجود زیادتر است. بر این اساس وقتی اعجاز قرآن در مورد هماهنگی و عدم اختلاف آیات و سور تثبیت و پذیرفته شد، لازمه این اعجاز، اطمینان یا احتمال هر گونه تحریف و تنقیص از قرآن را ساقط و باطل می کند.

هر نوع تصرف و لوث تحریف را در خود و اعلان می کند که هیچ آسیبی به قداست و کرامت قرآن تا ابد نخواهد رسید.

یک سوره همانند آن بیاورید و هر کس را می توانید غیر از خدای «به یاری » بطلبید یا در سوره مبارکه «بقره » می فرماید :

وَ إِن کُنتُمْ فیِ رَیْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلیَ عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَ ادْعُواْ شُهَدَاءَکُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ، فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ وَ لَن تَفْعَلُواْ فَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتیِ وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الحِْجَارَةُ

أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ؛(1)

اگر درباره آنچه بر بنده خدا (پیامبر) نازل کرده ایم شک و تردید دارید (لااقل) یک سوره همانند آن بیاورید و گواهان خود را غیر از خدا بر این کار دعوت کنید اگر راست می گویید. پس اگر این کار نکردید، و هر گز نخواهید کرد، از آتشی بترسید که هیزم آن بدنهای مردم (گنهکار ) و سنگها است که برای کافران مهیا شده است.

تذکر

خدای تعالی در این آیة مبارکه از عجز و عدم توانایی مخالفان تعبیر به «لن تفعلوا» می کند که بیانگر اعجاز قرآن است و این که هرگز کسی نمی تواند چنین اقدامی را انجام دهد.

این آیات معروف به آیات «تحدی» می باشد؛ یعنی مبارزه طلبی قرآن برای آوردن مثل آن، و نتیجه این که، برهان تحدی و این که بشر تاکنون نتوانسته چنین کاری انجام دهد و کتابی همانند قرآن بیاورده، خود بهترین و قوی ترین دلیل و برهان است که آیات قرآن عظیم، آلودة دست بشر نشده است. اگر دست بشر در آن دخالت داشت، افراد دیگر نیز قدرت داشتند مثل آن را بیاورند.

پس بنابر قول به تحریف، آیات تحدی دیگر نمی توانند فعلی باشند و مربوط به قبل از تحریف می شوند، در حالی که همه قبول دارند که قرآن در همه زمان ها مخالفان خود را به مبارزه دعوت نموده است.

بنابراین، از فعلیت آیات تحدی نیز پی می بریم که قرآن از لوث تحریف مصون و محفوظ مانده است.

الباطل» و «تنزیل من حکیم» توصیف شده است، که دو صفت اول، هرکدام دلالت بر نفی تحریف از قرآن می کند، و صفت سوم اشاره به مبداء و سرّ این خصوصیت دارد.

تحریف دلالت دارد زیرا تحریف نوعی شکست پذیری و نفوذپذیری است که با عزیز بودن قرآن سازگاری ندارد.

فخر رازی نیز می گوید: عزیز دارای دو معنا است:

الف. غالب قاهر؛

ب. چیزی که نظیر و مثلش وجود ندارد.

اما جهت عزیز بودن قرآن به معنای غالب و قاهر بودن آن، به این معنا است که حجیت قرآن آن چنان قوی و تنومند است که هر چیزی غیر از خودش را مغلوب می کند.

و اما عزیز بودن قرآن به معنای نداشتن نظیر و مانند، جهتش آن است که از هنگام نزول، تا روز قیامت، همگان از معارضه با آن عاجز شده اند.(1)

همچنین آلوسی می گوید : قرآن کتاب عزیز است، یعنی:

الف. نظیر و مثل ندارد؛

ب. دارای مقام منیع و رفیع است که قابل معارضه نیست؛

ج. غالب و قاهر بر سایر کتب آسمانی است؛ چون با آمدن قرآن آنها نسخ شدند(2)

و در این آیه، باطل و بطلان به نحو قضیة سالبة کلیه از قرآن نفی شده است؛ یعنی تمام احکام قرآن حق است و بر اساس حکمت، عقائد قرآنی نیز حق است و باطل از هیچ طرف به آنها راه ندارد. اخبار غیبی قرآن حق است و به وقوع خواهد پیوست. قرآن در اعجازش نیز حق است.

خلاصه قرآن کریم حق محض است که نه در حین نزول و نه در زمان نبی اکرم صلی الله علیه و آله و نه پس از ارتحال آن حضرت9هرگز بطلان و کم یا زیادی در آن راه نیافته و نخواهد یافت و از طرفی قول به تحریف قرآن منافات با حق بودن قرآن دارد؛ چون حق و باطل قابل اجتماع نیستند.

همین طور «الف و لام، الباطل» برای جنس است؛ یعنی هیچ گونه باطلی در آن راه ندارد. پس قرآن حق محض و مطلق است و مطلق باطل در آن راه ندارد.

بنابراین، نتیجه می گیریم که از صفت «لایاتیه الباطل» به خودی خود، عدم تحریف قرآن استفاده می شود؛ زیرا با توجه به اعجاز و حق بودن قرآن، هرگونه تغییری که اعجاز و معارف آن را دگرگون سازد، مصداق تباه شونده و تباه کننده است که روی آوردن آن به قرآن، در هر زمان و از هر جهت بطور مطلق منتفی دانسته شده است.

فخز رازی می گوید: «لایاتیه الباطلٌ» پنج وجه و معنا وجود دارد.

الف. هیچ گونه باطلی به سراغ قرآن نمی آید؛ یعنی این که کتب آسمانی متقدم مانند تورات، انجیل و زبور، قرآن را تکذیب نمی کند، و نیز کتابی هم بعد از قرآن نمی آید که او را تکذیب نماید .

ب. مقصود از «لایاتیه الباطل»؛ یعنی آنچه که قرآن به حق بودن آن حکم کند، آن چیز باطل نمی شود، و برعکس آنچه قرآن به باطل بودن آن رأی دهد ، او حق نمی گردد.

ج. لایاتیه الباطل؛ یعنی این که باطل به معنای زیاده و نقصان است، بدین معنا که قرآن همیشه محفوظ است، از این که چیزی از او کم گردد، و باطل از پیش رو نخواهد به سراغ آن بیاید، و نیز محفوظ است از فزونی و اضافه نمودن بر آن از این که باطل بخواهد از پشت سر به سراغ قرآن بیاید. و دلیل بر محفوظ بودن قرآن از زیاده و نقصان آیة حفظ

ص: 303

می باشد، اِنّا نَحْنُ نَزّلْنا الّذِکْرَ وَ اِنّا لَهُ لحافِظُونَ(1)؛ (ما قرآن را نازل کردیم؛ و ما بطور قطع نگهدار آنیم)!

د. یعنی در آینده کتابی پیدا نمی شود که امکان توان معارضه با قرآن را پیدا نماید و همچنین در گذشته کتابی نیست که صلاحیت معارضه با آن را داشته باشد(2).

ه. قول و وجه پنجم را از کشاف زمخشری نقل می کند،که وی می گوید: این آیه تمثیل برای قرآن است و مقصود این است که قرآن آن چنان منیع و قدرتمند است که باطل به هیچ وجه از هیچ سو و هیچ جهتی نه در گذشته، نه در آینده نمی تواند راهی برای نفوذ پذیری به ساحت قدس قرآن مجید و اتصال به آن را داشته باشد .

تذکر

روشن است به لحاظ نفی باطل از قرآن به طور مطلق و نیز الف و لام «الباطل » که برای جنس می باشد وجوه و معانی پنج گانه فخر رازی از باب «مهما امکن اولی من الطرح» ، قابل جمع و صدق بر آیه کریمه بوده و هیچ تنافی با یکدیگر ندارند.

آلوسی ذیل آیه شریفه می گوید:

الف. «لایاتیه الباطل» کنایه است از جمیع جهات؛ یعنی باطل از هیچ جهتی به قرآن نمی تواند راه یابد، مانند صباح و مساء که کنایه از کل زمان است . وی می گوید در این آیه نیز تمثیل است به تشبیه نمودن قرآن به شخصی که از جمیع جهات مورد حمایت باشد ، که به هیچ وجه دشمنانش از هیچ راهی امکان وصول به او را ندارند، او در حصن حصین و مورد حمایت حق المبین است .

ب: جایز است معنای «لا یاتیه الباطل» ناظر به اخبار غیبی قرآن از خبرها و حوادث امم گذشته و امور و وقایع آینده باشد که آنچه قرآن خبر می دهد و اخبار می کند، همه اش صحیح، صادق و مطابق با واقع بوده، هیچ گاه کذب و نادرست نمی باشد.(3)

ص: 304

یا خبر غیبی درباره صهیونیستها، «اَمْ لَهُمْ نَصیبٌ مِنَ الْمُلْکِ فَاذاً لاُ یؤتُونَ النّاسَ نَقیراً؛(1) آیا آنها (یهود) سهمی در حکومت دارند. (که بخواهند چنین قضاوتی کنند؟) در حالی که اگر چنین بود به مردم هیچ حقی نمی دادند و همه چیز را در انحصار خود می گرفتند».

صاحب المنار، «محمد رشید رضا» در ذیل آیه شریفه خطاب به عثمانیها که در آن زمان حدود هفتاد سال قبل بر فلسطین تسلط داشتند می گوید : مواظب باشید مبادا نقشه های اسرائیل در شما تاثیر بگذارد و آنها بر این سرزمین سیطره و نفوذ پیدا کنند؛ زیرا اگر چنین شد ، یک روز خوشی برای شما مسلمانان نخواهند گذاشت و همه را از خانه و کاشانه و سرزمینشان بیرون می کنند و طبق این آیه کریمه به احدی رحم نمی کنند؛ و به هیچ وجه راضی نیستند که به اندازه «نقیر » و ذره کوچکی ثروت و مال و زمین در دسترس مسلمانان باشد(2)

.

افزون بر این که قرآن کریم کتابی است برای همه مردم و همه اعصار و این کلیت و دوام در تحدی بعض قرآن نیست، چون تحدی آن سند حقانیت و دلیل اعجاز آن برای همگان است.

یکی دیگر از آیات محکم و دلائل قوی که دلها را نرمی و آرامش داده، بر اطمینان و یقین آنها می افزاید، آیة مورد بحث است که خدای متعال حفظ و نگهداری کتاب خود را ضمانت کرده و برتری و اعتلای آن را بر تارک زمان ها و فراز دهر، خود عهده دار شده و اتمام نورش را مژده داده و چه کسی از خدا صادق تر و به وعده تخلّف ناپذیرتر است. به سخن دیگر، آیة یاد شده، سند زنده و تضمین کننده جاودانگی قرآن و امنیت و صیانت آن از هرگونه تغییر و دگرگونی در همه عصرها و نسلها می باشد.

استفاده از تاکید وضمیر جمع که دلالت برعظمت کار دارد، به خاطر آن است که آیات قبل ازآن ،اشاره به آن دارد که مخالفان اسلام، درنزول قرآن از ناحیه خداوند تردید داشته وآن را انکار می کرده اند، و نیز نیروهای غیرالهی را دراین زمینه مؤثر می دانستند و خداوند با این تاکید و ضمیر جمع، هم عظمت قرآن ونزول آنرا تایید می کند وهم دخالت هرنیروی دیگری رانفی وبرمصونیت قرآن درحین نزول تاکید می نماید.

ب. جمله دوم (وَاِنّا لَهْ لَحافٍظُون)،که در این جمله نیز پنج تاکید به کار رفته است: (1. ان ؛ 2. له که مفید حصر است؛ 3. کلمه لحافظون که ثبات و دوام را می رساند و ظهور در آینده دارد؛ 4. لام در لحافظون که برای تاکید است؛ 5. جمله اسمیه که ازحفظ و نگهبانی قطعی و مسلم قرآن پس از نزول آن سخن می گوید و حفظ آن را تضمین می کند.

نکتة قابل توجه درآیه این که، چگونگی بیان این جمله درآیة شریفه، امکان شک وتردید ونیز عظمت موضوع را می رساند و چون مصونیت قرآن پس از نزول را بطور مطلق بیان کرده است، شامل حفظ ازتحریف هم می شود؛ زیرا هیچ نوع حفظی مهم تر ازحفظ از تحریف نیست.

تحریف یک پیام به طور طبیعی هم اتفاق می افتد وهم انگیزه های فراوانی برای آن وجود دارد؛ به ویژه اگر پیامی مانند قرآن هدایت گر، همه جانبه، دارای جاذبه و دافعه قوی و فراگیرنده تمام شؤون زندگی بوده باشد.

ازسوی دیگر، با فرض تحریف در پیام، آنچه مورد نظر خداوند وقرآن بوده ازبین می رود و هدایت گری آن محو می شود، وعنایت وغرض نزول قرآن و ارسال پیامبر گرامی اسلام ،که همان ابلاغ دین وهدایت مردم است بی نتیجه می ماند.

بنابراین از دو جمله آیه شریفه مصونیت قرآن درهنگام نزول وزمان نبی اکرم صلی الله علیه و آله و بعد از آن حضرت9 تا ابد استفاده می گردد.

1. عده ای گفته اند(1)

محافظت دربرابر تحریف و دگرگونی، و زیاده ونقصان است تاشیاطین و دشمنان جنی وانسی نتوانند در قرآن تصرف کرده، چیزی از باطل به آن بیفزایند یا چیزی از آن کم کنند چون خود خداوند می فرماید: لایاتیه الباطل من بین یدیه ومن خلقه تنزیل من حکیم حمید.

2. برخی دیگر گفته اند حفظ ونگهبانی درمقابل نابودی وفنا تا پایان جهان است، بدلیل آن که قرآن حجت مکلفان است تا روز قیامت، به خلاف کتب گذشته که حافظ آن احبار و علمای عصر بودند و به سبب وقوع خلاف میان آنها، راه تحریف درآن کتب بازشد.(2)

3. عده ای دیگر گفته اند(3)

مقصود محافظت دربرابر کید مشرکان ومعاندان است تا نتوانند قرآن را ابطال کنند و قرآن همیشه زنده و تازه باشد وکهنه و فراموش نگردد.

4. دسته ای گفته اند مقصود آن است که قرآن را در دلها و سینه های مومنان حفظ می کنیم.(4)

5. دسته ای گفته اند منظور ازحفظ وپاسداری، محافظت در مقابل منطق های باطل وگمراه کننده و ضدقرآنی می باشد.(5)

6. برخی گفته اند مراد از حفظ قرآن یعنی حفظ آن به واسطه اعجازی که قرآن در هر زمانی دارد، همچنان که جمله اسمیه بر استمرار اعجاز قرآن از هر زیاده و نقیصه ای در هر زمانی دلالت دارد .(6)

تذکر

نکته قابل توجه آن که، انظار و اقوال اهل تفسیر هیچ گونه تعاند و تضادی با هم نداشته، بلکه هریک متمم و مکمل دیگری نیز می باشد، و جملة (انا له لحافظون) چون به صورت مطلق آمده و براساس قاعدة ادبی حذف متعلق افادة عموم می کند، لذا متعلَّق آیه

ص: 312

شریفه چون عموم است، به صورت مفهوم عام همة انظار مفسران راشامل می گردد و هیچ محذوری هم براین شمول وعموم وجودندارد وقول تحقیق ونظریه حق آن است که خدای تعالی براساس ظاهر آیه وعده داده که کتابش را از جمیع آفات وآسیب ها و شبهات شیاطین انسی و جنسی حفظ ونگهداری کند.

آیة حفظ خود قرآن می باشد؛ زیرا درآیه 6 سوره حجر ذکر به طورصریح برقرآن اطلاق شده است، وَقالوْا یا اَیْهُا الَّذی نُزِّلَ عُلیهٍ الذٍکرِ اِنَّکُ لٍمُجنون(1)؛ وگفتند ای کسی که قرآن برتو نازل شده است، به راستی که تو مجنون هستی). کافران به آن حضرت نسبت جنون دادند و قرآن را اسطوره پیشنیان دانستند نه ذکر الهی، إِنْ هَاذَا إِلَّا أَسَطِیرُ الْأَوَّلِینَ(2) اما درآیة حفظ خداوند پاسخ این نسبت ناروای مخالفان پیامبر صلی الله علیه و آله را داده، می فرماید: اِنّا نَحًنْ نَزَلْنا الذِّکرُوَاِنّا لَهْ لَحافٍظُون(3)الف ولام در(ذکر) الف و لام عهد ذکری است که مراد قرآن می باشد.

بنابراین، جملة «وَ کانوا عَلْیه شُهَداءَ» به منزلة نتیجه است برای جملة «استحفضوا» و معنای مجموع دو جمله این است که علمای ربانی و احبار و خبرگان یهود مامور شده بودند به حفظ تورات، تا در نتیجه حافظ آن و شاهد بر آن باشند، و هر جا اختلافی پدید آمد که فلان حکم از تورات است یا نه، اینان که حافظان تورات هستند، شهادت دهندکه این حکم از تورات هست یا نیست، فلاتخشوا الناس .... این جمله به شهادت این که حرف «فاء» که برای تفریع است و بر سر آن آمده، نتیجه گیری و تفریع بر جملة «انا انزلنا التوراة ... » است. و چنین معنا می دهد: حال که معلوم شد که تورات از ناحیه ما نازل شده و مشتمل بر شریعتی است که انبیا، ربانیان و احبار با آن شریعت بین شما حکم می کنند، پس زنهار که چیزی از آن را کتمان کنید و به انگیزه ترس یا طمع احکام آن را تغییر دهید(1).

تذکر

در این آیه

خداوند از ربانیان و علمای احبار یهود پیمان گرفته است که تورات را حفظ کنید و شاهد بر آن باشید و آن را تغییر ندهید ولی درباره قرآن فرموده است که خودم آنرا حافظ و نگهبان هستم و خداوند بهترین نگهبان و حافظ است. «فَاللَّهُ خَیرٌْ حَافِظًا وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ(2)».

امین پنداشته شوند، ولی او کمترین رحمی به صاحب پندار نکرده و امانتش را ضایع می کند، بخلاف خدای سبحان که او ارحم الراحمین است و در نتیجه اطمینان به حفظ و نگهبانی خداوند بهتر است از اطمینان به حفظ غیر او(1) .

آلوسی می گوید: مراد از حفظ قرآن یعنی حفظ آن به واسطه اعجاز قرآن در هر زمانی، چه آن که جمله اسمیه بر استمرار اعجاز قرآن از هر زیاده و نقیصه ای در هر زمانی دلالت دارد(2)

.

ثانیا، افزون بر این که صرف حفظ در لوح محفوظ و حفظ نزد حضرت ولی عصر، امام زمان(عج) مشکلی را از جوامع بشری برطرف نمی کند و حال آن که قرآن هدف نزولش را هدایتگری معرفی می کند: «الرکِتَابٌ أَنزَلْنَهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلیَ النُّور.»(1)

ثالثا، حفظ در آن جایگاه، معجزه نیست. معجزه آن است که در معرض دید همگان و در دسترس انسانها باشد و در عین حال مصون و دست نخورده باقی بماند. پس مقصود آن است که ما قرآن را به صورت ذکر محفوظ نازل کردیم و در آینده نیز آن را از تصرف به زیاده و نقصان حفظ و نگهبانی می کنیم.

رابعا، در مقابله و مقایسه آیة ذکر با آیه 44 سورة مائده که خداوند از علما و احبار یهود پیمان گرفت که تورات را حفظ و نگهبانی کنند (که نکردند، باید کدام تورات را حفظ کنند؟ همان توراتی را که در دستشان بود، نه آن توراتی که نزد حضرت موسی کلیم بود. درباره قرآن هم که خدای سبحان در آیه ذکر می فرماید من خود قرآن را حفظ می کنم الی الابد، مراد قرآنی است که در میان مردم می باشد، و گرنه قرآن در لوح محفوظ و نزد امام زمان(عج) خود مصون و محفوظ بوده و هست. بنابراین، این آیه با آیات قبل مرتبط است و پیرامون مطلب واحدی بحث می کنند و آن این که به دنبال بهانه جوییهای کفار و استهزای آنها نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله که قرآن بر او نازل شده در آیات گذشته، در این آیه خداوند یک واقعیت بزرگ و پر اهمیت را به عنوان دلداری به پیامبر صلی الله علیه و آله و همه مومنان راستین بیان می کند که ما قرآن را که مایة ذکر است نازل کردیم و ما هم به طور قطع آن را حفظ خواهیم کرد .

خامساً، امامان معصوم علیهم السلام خود فرموده اند: که به هنگام تعارض اخبار و روایاتشان بایکدیگر، برای ترجیح روایات، در مقام شناخت روایات صحیح از روایات ضعیف و جعلی، آنها را به قرآن عرضه کنید؛ چرا که میزان سنجش روایات صحیح از باطل، موافقت و مخالفت باکتاب خدا است، حال اگر قرار باشد مراد قرآن کامل در لوح محفوظ و یا نزد امام زمان(عج) باشد، چگونه می توان به قرآنی که در دسترس مردم نیست، اخبار را بر آن عرضه کرد و روایات صحیح را از روایات ضعیف و باطل تشخیص و ترجیح داد؟

ص: 317

بلکه این آیه بیان کننده حکم حقیقت قرآن است؛ یعنی واقعیت و حقیقت قرآن چنین است که از هر گونه ریب و تردید منزه و به دور است، چه آیات قبلی و چه آیات بعدی وآیة حفظ نیز ناظر به کل قرآن و حقیقت قرآن است از هر گونه تصحیف و تغییر و تحریف.

قرآن و آیة حفظ مبنی بر مصونیت قرآن از تحریف می باشد. افزون بر این که، روایاتِ استدلال امامان به قرآن به نحو تواتر می باشد و با دلیل علمی و قطعی حجیت آیة حفظ ثابت می گردد نه دلیل ظنی .

ثانیاً، افزون بر پاسخ نخست که از طریق برهان سبر و تقسیم پیش آمده، پاسخ روشن تر این است که می گوییم تحریف نسبت به آیة حفظ؛ یا به زیاده است یا به نقیصه. تحریف به زیاده، هم به حکم اجماع و هم به مدلول آیات تحدی در قرآن و در این آیه صورت نگرفته، اما تحریف به نقیصه، گاه تحریفی است که مغیّر معنا می باشد و گاه تحریفی است که مغیّر معنا نمی باشد، و درآیة حفظ، تحریف به نقصان که مغیّر معنا باشد به طور قطع رخ نداده است؛ زیرا در صورت تحریف باید آیه این گونه باشد، «انّا نحن نزّلنا الذّکروانّا له لحافظون الی اَمَد حیاة رسول الله صلی الله علیه و آله او الی یوم القیامة» و هر دو احتمال باطل است؛ زیرا احتمال «الی اَمَد حیاة رسول الله صلی الله علیه و آله » با آن همه تاکیدات در صدر آیه که قریب به هفت تاکید می باشد، سازگار نیست و صدور چنین کلامی از حکیم بلیغ مستهجن و باطل بوده، صادر نمی شود؛ چون در زمان حیات رسول خدا صلی الله علیه و آله اساساً توهم تغییر و تحریف در قرآن نمی رفت و کسی هم جرأت چنین کاری را نمی کرد، همچنین احتمال «الی یوم القیامه» با آن همه تاکید در اول آیه، لغو و باطل است. پس به طور قطع با این برهان بر این آیه چیزی افزوده نشده و نیز چیزی از آن کم و کاسته نگردیده و استدلال امام معصوم علیهم السلام به آن برای عدم تحریف قرآن، تام و صحیح می باشد.

ثالثاً، به طور قطع ثابت گردید که در خود آیة حفظ تحریف و تغییری رخ نداده است و همواره اهل بیت به آن بر صیانت قرآن از تحریف، استناد و استدلال می کردند.

می نمودند. بنابراین، آیة حفظ ذاتاً دارای حجیت است و بدون تردید می توان برای نفی احتمال

تحریف به آن استدلال نمود.(1)

لیکن مفسر معاصر، استاد آیت الله جوادی آملی، در اثر وزین خود به نام «نزاهت قرآن از تحریف» پاسخ راسخ سید الفقهاء آیت الله العظمی خوئی(ره) را مورد نقد قرار داده، چنین می نویسد:

روح این پاسخ آن است که صیانت و حجیت قرآن کنونی را با روایات تثبیت کنیم؛ یعنی ثقل اکبر که قرآن حکیم است، با روایت مأثور از ثقل اصغر تثبیت می شود.

بر اساس این پاسخ، حجیت قرآن از روایت برگرفته می شود و اصالت به حدیث داده خواهد شد، درحالی که اصالت با قرآن است نه حدیث، و نیز حجیت روایات با قرآن ثابت می شود نه بر عکس؛ زیرا اگر از ما بپرسند: چرا سخنان امامان: حجت است؟ می گوییم چون پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

«انی تارک فیکم الثقلین»(2)و اگر سؤال کنند: چرا سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله حجت است؟ می گوئیم: چون خداوند فرموده است: «وَ مَا ءَاتَئکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نهََئکُمْ عَنْهُ فَانتَهُواْ».(3)

وقتی سخن به کلام خدا رسید، دیگر جای پرسش نیست؛ زیرا کلام خداوند حجّت بالذات است. حجت های بالغیر باید به حجت بالذات منتهی شوند، امّا سؤال دربارة حجت بالذات معقول نیست و نمی توان از منشأ حجیّت آن پرسید.

سپس می افزاید: بنابراین، سند اعتبار قول معصوم علیهم السلام به قرآن می رسد و اثبات اعتبار قرآن با روایات، به این معناست که حجت بالذات را با حجت بالغیر تثبیت کرده ایم و اصل دین را با روایات اثبات نموده ایم و هرگز اصل دین را نمی توان به روایات مستند کرد، بلکه اصل دین را باید به حجّت بالذات؛ یعنی کلام قطعی خداوند استناد داد که معجزة مسلّم و یقینی است و کمترین ریب، تردید و احتمال خلاف در آن راه ندارد.

ص: 321